चुरेमा विकास र विनासले जंगलको बास

धनगढी । चुरे गाउँपालिका–६ बबेडीकी सुमित्रादेवी कार्कीको घरमा बर्षौदेखि पाइपबाट ल्याइएको मुहानको पानी आएकै थियो । ‘त्यसबेला घरमै पानी आउनाले समस्या थिएन,’ उनले भनिन् ।

उनी र वस्तीका अरु महिलाहरु पनि घाँसदाउराका लागि वरपरका जंगलमै आश्रित थिए । तीन बर्ष अघि वस्तीमा सडक काट्ने कुरा चल्यो । गाडी चढ्न घण्टौं यात्रा गर्नुपर्ने बाध्यता हट्ने आशामा बबेडीका बासिन्दा खुशी भए । तीमध्येका एक मणि बुढा पनि थिए ।

‘सडक बन्दा खुशी लागेको थियो । पछि डोजरले खन्दा जमिनै हल्लियो, पानी पसेर बग्न थाल्यो,’ उनले भने । ढुंग्यानीदेखि रन्तला गज्यारसम्म जोड्ने सडक बबेडी गाउँ भएरै काटिएको छ । मणिको घरको तल र माथि दुबैतिर सडक बनेको छ ।

‘सडकबाट ५–६ मिटर मात्र टाढा होला मेरो घर,’ उनले भने । सडक बन्ने बेलामा जोखिममा रहेको उनको घर माथिपट्टी जालीको व्यवस्था गर्ने र वाल हाल्ने कुरा भएको उनले बताए । ‘सडक बनेको २ बर्ष पुगिसक्यो वालस्वाल केहि बनाएनन्,’ उनले भने ।

यस बर्ष साउन १४ गतेदेखि उनको गाउँमा जमिन भाँसिन थाल्यो । त्यहि सडकबाट भत्केको जमिनले उनको घरै लग्यो । उनीजस्तै रगी बोहरा पनि पहिरोबाट विस्थापित भएका छन् ।

सुरुमा दुर्गममा बाटो पुग्दा दुःखी बिराम हुदा गाडी चढेर जान पाउने भयौं भन्ने उनलाई लागेको थियो । ‘अहिले त त्यहि भत्केर न सडक रह्यो न वस्ती,’ उनले भने । नयाँ बनेका सडकमै ५–७ फिट गाडीएको बिजुलीका पोलबाट पनि पानी भित्र छिरेर जमिन कमजोर भएको हो कि भन्ने उनलाई लागेको छ । कैलालीको चुरे पहाड क्षेत्रमा जथाभाबी सडक खनिएपछि पहिरोको जोखिम प्रत्येक वर्ष वृद्धि हुँदै गएको छ ।

‘अहिले पानीका मुहान पनि सुक्न थालेका छन्,’ सुमित्रादेवीले भनिन् । चैत बैशाखमा त पानी नै नपाइने गरेको उनले बताइन् । स्थानीय, प्रदेश र संघीय सरकारको बजेटमा निर्माण हुने सडकका कारण चुरे पहाड क्षेत्रका धेरैे ठाउँमा पहिरो गएको छ ।

यस बर्ष मात्रै चुरेका २११ घरपरिवार पहिराले विस्थापित भएको तथ्यांक गाउँपालिकाको छ । उनीहरुमध्ये यति परिवारलाई विदेशी सहयोगबाट आएका टेन्ट दिइएको गाउँपालिकाले जनाएको छ । अरु परिवार भने त्रिपालमुनी रात काटिरहेका छन् ।

अर्का स्थानीय बिर्ख धामीले वस्तीको तलमाथि जथाभावी काटिएका सडक पनि पहिरोका कारण भएको बताए । ‘चुरे क्षेत्रमा जथाभावी बनाइएका नयाँ सडकका कारण कयौ बस्तीहरुको उठिवास भएको छ,’ उनले भने । चुरे गाउँपालिकाका उपाध्यक्ष दीपादेवी साउँदले पनि पहिरोको कारण सडक हुनसक्ने बताइन् ।

‘२ सय १२ परिवार विस्थापित हुनुमा कहिँकतै सडककै कारण पनि हो,’ उनले भनिन् । चुरे संरक्षणका लागि स्थानीय सरकारले वोटविरुवा रोप्ने काम गरिरहेको उनको दावी छ । ‘केहि जोसखम भएका ठाउँमा तटवन्ध गर्ने काम पनि भएको छ,’ उनले भनिन् ।

पहिरोको सबैभन्दा मुख्य कारण वन विनाश नै भएको उनको तर्क छ । ‘जुन ठाउँमा वैज्ञानिक वनमा लागु भएर रुख काटिएको छ, त्यहीँ पहिरो बढी गएको छ,’ उनले भनिन् । उनका अनुसार सवै वडामा पहिरोले प्रभाव पारको छ भने वडा नम्वर ६ र ५ मा बढी प्रभावित भएका छन् ।

‘उनीहरुको पुनस्र्थापनाका लागि हामीले जग्गा दिन सक्दैनौं, विस्थापितको विवरण प्रदेश र संघमा दिएर पहल गरिरहेका छौं,’ उनले भनिन् ।

विस्थापित परिवारका महिलालाई झनै समस्या

पहिरोले घरखेत लगेपछि विस्थापित भएर जंगलमा पालमुनी बस्दा कैलालीको चुरेका महिलाहरूले पीडित बनेको बताएका छन् ।

अहिले पहिरो र बाढीको जोखिम हिउँद लागेसंगै कम भएपनि सरकारी सहयोग पाउने अपेक्षामा उनीहरु जंगलमै बसिरहेका छन् । शैच गर्न, न्ुहाउन र टालो फेर्न उनीहरु टेन्टखि टाढाको जंगलमा जानु परेको उनीहरु बताउँछन् । जसका कारण आफूहरूले असुरक्षित रहेको उनीहरूले बताए ।

त्यहाँका महिलाहरुमा सरसफाई अभावमा स्वास्थ्यसम्बन्धी समस्या समेत देखापर्न थालेका छन् । सुमित्रादेवीको परिवार अहिले गौरीगंगा नगरपालिका–३ मा रहेको माघी शिविरमा त्रिपालमुनी बसिरहेका छन् । गएको साउन १४ गतेको बर्षातपछि उनको घर र खेत पहिरोले बगाएकाले उनको परिवार विस्थापित भएर यता सरेको हो ।

‘जग्गा पनि गयो, घर पनि गयो, आफु र गाइबाख्रा जोगाउन सक्यौं,’ उनले भनिन् । पहिरोले विस्थापित भएका उनीहरुले खाँनीडाडा नजिक बेल्चापालनमा भीमदत्त राजमार्ग किनारमा ५ महिना टेन्टमूनी बिताए । ‘यहाँ पनि स्कुलले आफ्नो जमिन हो भन्छ, वनले आफ्नो हो भन्छ, उठिहाल भन्छन्,’ उनले भनिन् ।

पाँच महिनाको त्रिपालको बसाईले प्रभावित परिवारका महिला तथा किशोरीहरु निकै समस्यामा रहेको उनी बताउँछिन् । साउनको बर्षात टेन्टमुनी काटेको उनको परिवारले तराईको शितलहर पनि त्यसमै विताउनुपरेको छ । ‘कोरोनाको महामारी छ, यस्तो सितलहर र चिसो छ, दिसापिसाब गर्न पनि ठाउँ छैन,’ उनले भनिन् ।

उनीहरुले अधेरैमा कसैले नदेख्ने गरि जंगलमा शौच गर्न जानुपर्छ । ‘एक्लै जान पनि डर लाग्छ । दिशा पिसाब गरेको फेला पारे पैसा लाग्ने जंगलका मान्छेले भन्छन्,’ उनले भनिन् । उनलाई महिनावारीका वेला बढी समस्या हुने गरेको छ ।

‘यहाँ नल्का छैन, मन्दिरको नल्काबाट पानी ल्याउँछौं । महिनावारी भएका बेला त्यहाँ जान मिल्दैन । एक घण्टा टाढाको खोलामा गएर नुहाउछौं,’ उनले भनिन् । महिनावारीका बेला आफुले पनि समस्या भोग्नुपरेको शिविरमै बस्ने चुरे–५ की फुलमाया गुरुङले बताइन् ।

‘खानलाई पनि पानी छैन, सरसफाई गर्न पाइदैन,’ उनले भनिन् । त्यहिँकी सिर्जना सुनाहाको पनि खेती बारी पहिरोले लगेपछि त्रिपालमुनी बसिरहेकी छन् । ‘दुध खाने बच्चा छन्, हुर्काउन पनि कठिन भइरहेको छ,’ उनले भनिन् ।

६ छोराछोरीकी आमा उनले दुई काखे बच्चा आफैसंग राखेर बाँकीलाई आफन्तका घरमा बस्न पठाएको बताइन् । दिउँसो शिविरका महिलाहरु चौमालामा रहेका आफन्त कहाँ चामल, दाल, साग, तरकारी आदि माग्न जाने गर्दछन् । दिनभरी खाद्यान्नको जोहो गरेर फर्केका उनीहरु बेलुका जर्किनमा धाराबाट पानी बोक्छन् ।

विकासका नाममा विनास

चुरेमा सडक बनाउँदा कैयौं रुख काटिएका छन् । स्थानीयले सडक खन्ने क्रममा साल, सल्ला लगायतका ठुला रुखहरु धेरै काटिएका बताए ।

सडक निर्माण गर्दा कानूनअनुसार गर्नुपर्ने वातावरणीय प्रभाव मुल्यांकन समेत यहाँ गरिएको छैन । जसकारण बाढी र पहिरोको जोखिम बढेको छ । राष्ट्रपति चुरे–तराई मधेश संरक्षण विकास समितिका जियोलोजिस्ट प्रेम नाथ पौडेलले मापदण्ड बिना सडक बनाएर चुरे क्षेत्रलाई जोखिममा पार्न नहुने बताए ।

‘बाटोको आवश्यकता के हो, त्यसले पार्न सक्ने असर कसरी कम गर्ने भनेर वातावरण मैत्री विकास गर्नुपर्छ,’ उनले भने । तर धेरै ठाउँमा यसो नभएकाले चुरे क्षेत्रमा जोखिम बढेको उनले बताए । ‘वातावरणीय अध्ययन गरेर मात्र विकास गनुपर्ने हो । तर गरेको पाइदैन,’ उनले भने ।

खनेर विकास गर्ने चलनले पनि चुरेमा क्षेति पुगिरेको उनले बताए । पुरेर बाटो बनाउँदा पो जोखिम कम हुने हो कि भन्नेतिर पनिध्यान दिन उनले सुझाए । जथाभावी खन्दा जमिन भिरालो हुने वा कमजोर हुन सक्छ । माटो ढुंगाको सहि व्यवस्थापन नगर्दा पनि बगेर पहिरो जाने उनले बताए ।

बैज्ञानिक वनका नाममा दुई लट रुख काट्ने काम सकिएको छ । यसले पनि वन विनास भएर पहिरो र बाढी आउने त्रास स्थानीयमा छ । चुरे क्षेत्रको विनासले प्राकृतीक विपत्ति निम्तिदा मानव जीवनमा ठुलो प्रभाव परेको छ । कैलालीको पहाडी स्थानीय तह चुरे गाउँपालिकाका सबै ६ वटै वडाका बासीन्दाहरु पहिरो र बाढीको सामना गरिरहेका छन् ।

चुरे–६ का बीरजीत बोहराले सबै वडामा पहिरोले प्रभाव परेको बताए । प्रभावितहरु चौमालाको सरकारी जमिनमा जंगलछेउ बसेको १६ पुगेको उनको भनाई छ । ‘विस्थापित भएपछि सरकारले पुर्नस्थापना गर्छ कि भन्ने आशमै उनीहरु बसेका हुन्,’ उनले भने ।

चुरेमा अहिले वस्ती जोड्ने दर्जनौं रोड बने, दिगो वन पनि त्यही भित्र रह्यो । ‘लठ्ठा काट्दा खेरी दिगो वन माथितिर भयो । बिचमा रोड छ । त्यही तल मेरो घर । अनि त पहिरो आउने नै भयो,’ उनले भने ।