मर्यादित महिनावारीमा पुरुषको भूमिका

हाम्रो विकास अवधारणामा समानुपातिक, समावेशी र सहभागितामूलक सिद्धान्तलार्ई जोड दिएको छ । नेपालको संविधानको प्रस्तावनामा “बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक तथा भौगोलिक विविधतायुक्त विशेषतालार्ई आत्मसात् गरी विविधताबीचको एकता, सामाजिक सांस्कृतिक ऐक्यवद्धता, सहिष्णुता र सद्भावलार्ई संरक्षण एवं प्रवद्र्धन गर्र्दै; वर्गीय, जातीय, क्षेत्रीय, भाषिक, धार्मिक, लैंगिक विभेद र सबै प्रकारका जातीय छुवाछूतको अन्त्य गरी आर्थिक समानता, समृद्धि र सामाजिक न्याय सुनिश्चित गर्न समानुपातिक समावेशी र सहभागितामूलक सिद्धान्तका आधारमा समतामूलक समाजको निर्माण गर्ने संकल्प गर्दै” भन्ने कुरा उल्लेख गरिएबाट यस अवधारणाको महत्व कति छ ? भन्ने कुरा प्रष्ट हुन्छ ।

विकास भनेको कुनै भौतिक संरचना निर्माण गरेर मात्र हुने भन्दा पनि समाजका समग्र ब्यक्तिहरू आफूलार्ई कत्तिको सुरक्षित, खुसी र सम्मानित महसुस गर्छन् भन्ने कुराले निर्धारण गर्दछ । हाम्रो समाजमा विकासको बाधकको रुपमा हाम्रा नकारात्मक सोच, परम्परा, संस्कृति र अभ्यासहरू हुन भन्ने कुरामा हाम्रो छलफल हुनुपर्ने जति भएको देखिँदैन । यही सन्दर्भमा महिलाहरूलार्ई विभेद गर्ने माध्यमका रुपमा रहेको महिलाको मर्यादित महिनावारीका सम्बन्धमा एक चर्चा गर्ने प्रयास गरेको छु ।

हाम्रो घरपरिवार र समाजमा महिनावारीलाई हेर्ने दृष्टीकोण असुद्ध, फोहोर र पापसंग जोडेर हेर्ने गरिन्छ । र, हाम्रो बुझाइ पनि महिनावारीका बेला बाहिर आउने रगत भनेको असुद्ध र फोहोर रगत हो भन्ने रहेको छ । तर, बास्तवमा त्यस्तो नभई पाठेघरको भित्री तहमा बच्चा बन्ने अवस्था भएमा त्यस बच्चालाई नौ महिनासम्म पाल्ने र हुर्काउने तयारीको अवस्थामा बसेको पाठेघरमा बच्चा आउने अवस्था नभएमा त्यो भाग च्यात्तिएर वा फुटेर रगत बाहिर आउने प्रकृया महिनावारी हो भन्ने बुझाई हाम्रो समाजमा कम छ । महिला महिनाबारी भएको वेला यस्तो रगत शरीरबाट बाहिर आएपछि फोहर र असुद्ध हुने हो न कि शरीर भित्रै ? भनेर बुझ्ने र बुझाउने कर्म अति नै कमजोर छ । जसका कारण समाजमा अनेकौ मिथकहरू तयार गरी महिला माथि विभेदहरू हुने गरेका छन् ।

महिनावारीसंग जोडेर समाजमा अनेकौ मिथकहरू प्रचारित छन् । जस्तै, महिनावारी भएको महिलाले कसैलाई छुन नहुने । पुजाआजा लगायतका धार्मिक कार्यहरूमा सहभागी बन्न नहुने । महिनावारी भएको बेलामा दूधदही सेवन गरेमा गाईभैसी बहुलाउने, देउता रिसाउने आदि कुराले महिलाहरूको मानसिकतामा गहिरो डर रोप्ने गरिएको छ । यसलाई मलजल गर्न हाम्रा परम्परागत संरचना, मुल्य मान्यता, संस्कार र सोचहरू निरन्तर लागि परेका छन् । यसबाट एकजना महिला व्यक्तिगत रुपमा त कमजोर भएकै छिन्, यसको प्रभाव परिवार र समाजमा नकारात्मक रुपमा परेको कुरातिर हाम्रो कम ध्यान जाने गरेको छ ।

जव मर्यादित महिनावारी ब्यवस्थापन र यसका पारिवारिक र सामाजिक असरहरूका बारेमा चर्चा गरिन्छ, यसलाई अनेकौ वहानामा पन्छाउन खोज्ने, कम महत्व दिने र बाध्यतावस चर्चा गर्नु नै परे पनि यो विस्तारै सुधार हुने विषय हो भनेर उम्कन खोज्ने प्रवृत्तिले यो समस्या समाधानमा अवरोध पु¥याउने गरेको छ ।

हामी महिनावारीको समस्या दुरदराज, पिछडिएका, गरिव, निर्धा मान्छेहरू र बुढा पुराना मान्छेमा छ भन्ने कथा तयार पार्छौ र समस्या समाधानको दायित्वबाट उम्कन खोज्छौं । बास्तविकता ती दुरदराज, पछडीएका, गरिव, निर्धा मान्छेहरूमा भन्दा पनि हामी सूचनामा पहुँच भएका, पढेलेखेका, समाजका अगुवा भनेर जानिने र विकासेहरूमा नै डरलाग्दो रुपमा छ भन्ने सत्यलाई ढाकछोप गर्नेतर्फ लागेका छौं । यस्तो कार्यले हामी समस्याको अलिकति पनि नजिक पुग्न सकिरहेका छैनौ ।

निश्चय पनि महिनावारी परिपक्व महिलाहरूको प्राकृतिक मासिक चक्र भए पनि यसको नकारात्मक बुझाईबाट निर्माण भएका सामाजिक समस्याहरूले पुरुषलाई पनि उत्तिकै जिम्मेवार बन्नु पर्ने बाध्यता सिर्जना भएको छ ।

विद्यालय उमेरका किशोरीहरूले महिनावारी कै कारण विद्यालय छोड्नु पर्ने, महिनाबारी भएको वेला घरभन्दा बाहिर बस्नु पर्ने मान्यताले महिलाहरू बलात्कृत हुने, सर्प तथा जगंली जनावरको आक्रमणको सिकार हुनुपर्ने, स्वास्थ्य अवस्था कमजोर भएर अनेकौ रोगहरूबाट पीडित हुनुपर्ने, जन्मिने सन्तानहरू कमजोर र कुपोषित हुने जस्ता अनेकौ समस्याहरू महिलाका मात्र समस्या नभएर यी पुरुषका पनि समस्या हुन् । जुन समस्याहरूको सामना प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा पुरुषले पनि गर्नु पर्ने हुन्छ ।

सवभन्दा डरलाग्दो र पुरुष भएको कारणले गरिरहेको अहिलेसम्मको घमण्डलाई चुनौती दिने तथ्यांकले शिर उठाउन कठिन वनाएको छ । सार्वजनिक तथ्यांकले भन्छ– महिलामाथि हुने हिंसामध्ये ९३ प्रतिशत हिंसा घरभित्रै हुने गरेको छ । महिलामाथि हुने गरेका हिंसामध्ये ८२ प्रतिशत हिंसा पुरुषले गरेको तथ्यांकले देखाउँछ । प्रत्येक दिन महिलामाथि हुने बलात्कारका सात वटा घटनामा पुरुष नै संलग्न हुने गर्छ भन्ने तथ्यांकले “म पुरुषमाथि ठूलो नैतिक संकट” थपेको छ ।

यदि हामी मर्यादित महिनावारी र यससंग जोडिएका समस्याहरूको जरैदेखि अन्त्य गर्नेतर्फ लाग्ने हो भने यो महिला र पुरुष दुवैको समस्या हो भन्ने बुझाई हुन जरुरी छ । यो विषय लुकाउने होइन, खुलेर छलफल गर्ने र यसका जरो कारणहरूका बारेमा समाजमा रहेका सवै तहमा पुग्न जरुरी छ ।

यो समस्यामा पुरुषले महिलाका लागि सहज वातावरण वनाउन सहयोग गर्न सक्छ । घरमा हुने स्याहारमुलक काममा सहयोग गर्ने । कार्यलयहरूमा महिलामैत्री वातावरण तयार गर्न पुरुषहरूको भूमिका महत्वपुर्ण हुन्छ ।

नोट– यो आलेख मर्यादित महिनावारी विषयको अनुसन्धानकर्ता, लेखक तथा अभियन्ता राधा पौडेलद्वारा लिखित “मर्यादित महिनावारी हामी सवैको जिम्मेवारी नामक पुस्तिका र लेखक स्वयंसंग भएको कुराकानीलाई सन्दर्भ सामग्रीको रुपमा लिएर तयार गरिएको छ ।