COP ३० को आह्वान : द्रुत र विश्वव्यापी जलवायु कार्य

यहि नोभेम्बर २१ मा ब्राजिलको बेलेममा COP ३० को समापनले कुनै कुराको अन्त्य गर्नुको सट्टा एउटा शक्तिशाली नयाँ सुरुवात गर्ने लक्ष्यण देखाएको छ । “कार्यान्वयनको सम्मेलन” को रूपमा मानिएको यस सम्मेलनले जलवायु प्रतिबद्धताहरू सुनिश्चित गर्ने पुरानो चलनका ठाउँमा  मूर्त समाधानहरू प्रदान गर्ने निर्णायक विश्वव्यापी परिवर्तन प्रदर्शन गर्‍यो । सामुहिक तथा सहकार्यात्मक नेतृत्वमा यसले “सम्पूर्ण समाज परिचालन” प्रयासको पैरवी गरेको छ । यो भावनाले कसरी सरकारहरू, व्यवसायहरू, वित्तीय संस्थाहरू, शहरहरू र नागरिक समाज अब विश्वव्यापी अर्थतन्त्रको हरेक महत्वपूर्ण प्रणालीमा महत्वाकांक्षालाई कार्यमा परिणत गर्न एकसाथ काम गरिरहेका छन् भनेर प्रदर्शन गर्दै सम्मेलनलाई एकताबद्ध गर्‍यो । जसको मुख्य चालक शक्ति थियो ग्लोबल क्लाइमेट एक्सन एजेन्डा (GCAA) जसलाई ६ वटा अन्तरसम्बन्धित विषयवस्तुहरू वरिपरि संरचित परिष्कृत रूपमा रेखांकित गरिएको थियो  :

(१) ऊर्जा, उद्योग र यातायातको संक्रमण

यस बिषयक्षेत्रको मुख्य उद्देश्य भनेको नवीकरणीय उर्जा, उद्योग र यातायात क्षेत्रमा जीवाश्म इन्धनबाट न्यायोचित सङ्क्रमणलाई गति दिनु हो । COP 30 मा यसका लागि ठूला वित्तीय र नीतिगत प्रतिबद्धताहरू देखिए । विश्वका प्रमुख युटिलिटी कम्पनीहरूको संघ युटिलिटीज फर नेट जिरो एलायन्स (UNEZA) ले ग्रिड र स्टोरेजमा वार्षिक लगानी लगभग ३०% ले बढाउँदै USD १४८ अरब पुगेको घोषणा गरेका छन, जसको लक्ष्य २०३० सम्ममा जम्मा USD १० खरब लगानी गर्ने हो । यसबाहेक, ‘बेलेम ४ एक्स प्लेज’ अन्तर्गत २०३५ सम्ममा दिगो इन्धनको उपयोग चार गुणा बढाउने, हरित हाइड्रोजनको विकासलाई प्रवर्द्धन गर्ने र उद्योग क्षेत्रमा स्टिल, सिमेन्ट र रसायन जस्ता क्षेत्रहरूमा ‘जीरो उत्सर्जन’ प्रविधिलाई मानक बनाउने लक्ष्य राखिएको छ । यातायात क्षेत्रमा दिगो हवाई इन्धन (SAF) र ग्रीन शिपिंग करिडरहरूको विस्तारमा पनि महत्वपूर्ण प्रगति भएको छ ।

(२) वन, महासागर र जैविक विविधताको व्यवस्थापन

प्रकृतिलाई जलवायु कार्यको केन्द्रबिन्दु बनाउने उद्देश्यले यो बिषयक्षेत्र अगाडि बढेको छ । COP 30 को सबैभन्दा ठूलो घोषणाहरू मध्ये एक थियो ‘ट्रपिकल फरेस्ट फरेभर फेसिलिटी (TFFF)’ को स्थापना, जसले दीर्घकालमा १२५ बिलियन डलरको लक्ष्य राख्दै शुरुवाती प्रतिबद्धतामा ५.५ बिलियन डलर जम्मा गरेको छ । यसको खास विशेषता भनेको यसको कम्तिमा २०% रकम सिधै आदिवासी जनता र स्थानीय समुदायलाई सुनिश्चित गर्ने व्यवस्था हो । यस्तै, ‘इन्टरगभर्नमेन्टल ल्यान्ड टेनर कमिटमेन्ट’ ले १६ करोड हेक्टर जमीनमा आदिवासीहरूको अधिकार सुरक्षित गर्ने लक्ष्य राखेको छ । त्यस बाहेक महासागर संरक्षण र तटीय पर्यावरणहरूको संरक्षण र पुनर्स्थापनालाई पनि ठूलो जोड दिइएको छ ।

(३) कृषि र खाद्य प्रणालीहरूको रूपान्तरण

यसको लक्ष्य खाद्य उत्पादन प्रणालीलाई प्रवर्द्धन गर्दै विश्वव्यापी खाद्य सुरक्षा र पोषणलाई सुनिश्चित गर्नु हो । COP 30 मा ‘रिजेनरेटिभ ल्यान्डस्केप’ मा ४० भन्दा बढी संस्थाहरूले ९ अरब डलरको लगानीको घोषणा गरेका छन्, जसले २०३० सम्ममा २१ करोड हेक्टर जमीन र १.२ करोड किसानहरूलाई समेट्नेछ । साना किसानहरूलाई केन्द्रमा राख्दै कृषि-पर्यावरण र कृषि वनलाई विस्तार गर्ने ‘TERRA’ पहल सुरुवात भएको छ । कृषिको कारण पशुधन र धानबाट हुने मिथेन ग्यास र मलबाट हुने नाइट्रस अक्साइड उत्सर्जन घटाउनुलाई पनि प्राथमिकतामा राखिएको छ, जसका लागि राइस मिथेन इनोवेसन एक्सेलेरेटर लगायतका कार्यक्रमहरूमा ३० अरब डलरको प्रतिबद्धता जनाइएको छ । यसबाहेक, खाद्य हानी घटाउने र स्वस्थ र दिगो आहारलाई प्रोत्साहन गर्ने पहलहरूलाई पनि महत्व दिइएको छ ।

(४) शहरहरू, पूर्वाधार र पानीको लागि उत्थान्शीलता निर्माण

यो बिषय क्षेत्र बढ्दो जलवायु जोखिमको सामना गर्न सक्ने उत्थान्शील शहर र पूर्वाधार निर्माण गर्नमा केन्द्रित छ । COP 30 मा शहरहरूलाई ‘लु’ जस्ता चरम मौसमी घटनाबाट बचाउन ‘बीट द हिट’ जस्ता कार्यक्रमहरू सुरु भएका छन्, जसले २०३० सम्ममा ३.५ अरब मानिसहरूलाई सहयोग पुर्याउने लक्ष्य राखेको छ । भवन निर्माण क्षेत्रमा १६२ कम्पनी र शहरहरूले आफ्ना २५,००० भवनहरूको उत्सर्जन २०२४ मा ८५०,००० टन घटाएको घोषणा गरेका छन् । बाढी, सुख्खा जस्ता प्रकोपहरूको पूर्वचेतवनी प्रणाली (अर्ली वार्निंग सिस्टम) लाई विस्तार गर्ने र पानीको उत्थान्शील व्यवस्थापनलाई बढावा दिने कार्य पनि अगाडि बढेको छ । साथै, फोहरमैला व्यवस्थापनबाट हुने मिथेन ग्यास उत्सर्जन २०३० सम्ममा ३०% ले घटाउने ‘नो ओर्गानिक वेस्ट (NOW)’ पहल सुरु भएको छ ।

(५) मानव र सामाजिक विकासलाई प्राथमिकता

यस बिषय क्षेत्रले जलवायु कार्यको केन्द्रमा मानिसहरूलाई राख्छ । COP 30 को एक महत्वपूर्ण उपलब्धि भनेको स्वास्थ्य क्षेत्रमा पहिलो पटक अन्तर्राष्ट्रिय अनुकूलन योजना – ‘बेलेम हेल्थ एक्शन प्लान’ को सुरुवात हो, जसलाई प्रारम्भमा नै ३०० अरब डलरको फन्डिंग समर्थन गरिएको छ । यसले गर्मी, वायु प्रदूषण र संक्रामक रोगजस्ता जलवायुसम्बन्धी स्वास्थ्य जोखिमहरूको अनुगमन र प्रतिकार्यमा मद्दत गर्नेछ । यस्तै, ४३ देशहरूले ‘बेलेम डिक्लेरेसन अन हंगर, पोभर्टी एण्ड ह्युमन-सेन्टर्ड क्लाइमेट एक्शन’ लाई स्वीकार गरेका छन्, जसले गरीबी र भोकमरी निवारणलाई जलवायु नीतिको केन्द्रमा राख्छ । हरित अर्थतन्त्रको लागि नयाँ सिपको विकास, जलवायु शिक्षालाई बढावा दिने र सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण गर्दै जलवायु कार्यमा सहभागी हुने पहलहरूलाई पनि महत्व दिइएको छ ।

(६) वित्त, प्रविधि र क्षमता निर्माणलाई खुल्ला गर्ने

यो बिषय क्षेत्र जलवायु कार्यको लागि आवश्यक संसाधनहरू – वित्त, प्रविधि र क्षमतालाई जुटाउने काममा केन्द्रित छ । COP 30 मा विकासशील देशहरूका लागि २०३५ सम्ममा प्रतिवर्ष १३ खरब  डलर जुटाउने ‘बाकु टु बेलेम रोडम्याप’ लाई अगाडि बढाउने प्रयास भएको छ । यसको लागि ‘सुपर-ट्याक्सोनोमी’ को विकास गर्दै हरित वित्तको लागि एउटा साझा अन्तर्राष्ट्रिय भाषा सिर्जना गरिँदैछ, जसले लगानीकर्ताहरूलाई देशहरूबीच तुलना गर्न मद्दत गर्नेछ । साना तथा मध्यम उद्यमहरूलाई (SMEs) जलवायु वित्त र प्रविधि उपलब्ध गराउने, कार्बन बजारहरूको मानकीकरण गर्ने र पहिलो पटक जलवायु सम्बन्धी गलत सूचना (क्लाइमेट डिसइन्फर्मेसन) लाई सम्बोधन गर्ने ‘ग्लोबल इनिसिएटिभ फर इन्फर्मेसन इन्टिग्रिटी’ जस्ता पहलहरू सुरु भएका छन् । त्यसका साथै, आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (AI) लाई जलवायु समाधानको लागि प्रयोग गर्ने उद्देश्यले ‘AI क्लाइमेट इन्स्टिच्युट’ को स्थापना पनि गरिएको छ ।

यो केवल यसो गर्ने छौं उसो गर्नेछौं भन्ने छरिएका गफहरूको संग्रह थिएन बरू यो परिवर्तनको लागि यस्तो समन्वयात्मक इन्जिन थियो जसले हजारौं छरिएका पहलहरूलाई समेटेर तिनीहरूको प्रगति मापन गर्न ७०० भन्दा बढी प्रमाणित समाधानहरूलाई प्रदर्शन गर्दै समाधानहरू तीव्र पार्ने विस्तृत योजनाहरू समेत समेटेको थियो ।

COP ३० को कथा ठोस र मापनयोग्य प्रगतिको कथा थियो । यहाँ ‘ऊर्जा र उद्योगमा जीवाश्म-मुक्त भविष्य’ को दृष्टिकोणले ठूलो आर्थिक समर्थन प्राप्त गर्यो । युटिलिटीज फर नेट जिरो एलायन्स (UNEZA) ले पावर ग्रिड र भण्डारणको लागि दशौँ खराब डलरको पाइपलाइनको लागि प्रतिबद्ध गरेको छ भने ‘हरित औद्योगिकीकरणको लागि बेलेम घोषणा’ ले विकासशील देशहरूलाई स्वच्छ उद्योगहरूको अग्रपंक्तिमा राखेको छ । दिगो हवाई इन्धन र प्रमुख मालवाहक मार्गहरूको विद्युतीकरणमा ऐतिहासिक घोषणाहरू यातायात क्षेत्रको गति विस्तारमा महत्वपूर्ण छन् ।

त्यसका साथै, पृथ्वीको प्राकृतिक प्रणालीहरूको रक्षा गर्न समानान्तर क्रान्ति चलिरहेको देखिन्थ्यो । १२५ अरब डलरको दीर्घकालीन लक्ष्यसहितको ट्रपिकल फरेस्ट फरएभर सुविधाको सुरुवातले वनहरूको मूल्याङ्कनमा ऐतिहासिक कदम चाल्ने संकेत गरेको छ जसमा कम्तिमा २०% भुक्तानी सिधै आदिवासी र स्थानीय समुदायहरूमा प्रवाहित हुने अभूतपूर्व प्रतिबद्धता छ ।

सम्मेलनमा विश्वको खाद्य प्रणालीको रूपान्तरणले पनि अभूतपूर्व आकर्षण प्राप्त गर्‍यो । एक गठबन्धनले पुनर्जागृत कृषिको लागि ९ अर्ब अमेरिकी डलरको विशाल रकमको घोषणा गरेको छ, जो करिब १ करोड २० लाख किसानहरूसम्म पुग्नेछ  । यस्ता नयाँ पहलहरू खेतीबाट शक्तिशाली हरितगृह ग्यासहरू कटौती गर्ने कुरामा केन्द्रित छन् ।

महत्वपूर्ण रूपमा, COP ३० ले प्रत्येक प्रणालीको संरचनामा उत्थान्शीलतालाई समेटेको थियो । स्वास्थ्यमा पूर्ण रूपमा समर्पित विश्वको पहिलो अन्तर्राष्ट्रिय जलवायु अनुकूलन योजना ‘बेलेम स्वास्थ्य कार्य योजना’ को सुरुवातले नयाँ, जन-केन्द्रित दृष्टिकोणलाई मूर्त रूप दिएको छ । यसलाई ‘भोकमरी, गरिबी र मानव-केन्द्रित जलवायु कार्य सम्बन्धी बेलेम घोषणापत्र’ ले थप बलियो बन्न मद्दत गरेको छ । यसले विश्वका सबैभन्दा जोखिममा रहेकाहरूलाई विश्वव्यापी नीतिको केन्द्रमा राखेको थियो र यसलाई ४४ देशहरूले अपनाएका छन् ।

यी सबै सफलताहरूलाई आधार बनाएर वित्त र प्रविधिलाई खुला गर्ने काम सम्मेलनकै सबैभन्दा महत्वपूर्ण काम थियो । जलवायु वित्तमा खरबौं डलर परिचालन गर्ने, ‘हरित-लगानी’ को लागि ‘सुपर-ट्याक्सोनोमी’ सिर्जना गर्ने र उदीयमान अर्थतन्त्रहरूमा जोखिम कम गर्ने परियोजनाहरूमा केन्द्रित प्रयासहरू गर्ने कुरा महत्वपूर्ण छन् । पहिलो पटक, एजेन्डाले औपचारिक रूपमा जलवायु बारेको कुसुचनालाई पनि सम्बोधन गर्दै र ग्लोबल साउथलाई सशक्त बनाउन एआई क्लाइमेट इन्स्टिच्युट सुरु गर्ने निधो गरेको छ ।

यस सम्मेलनमा सबै भन्दा बढी अल्झिएको र सहमति हुन समय लागेको बिषय हो जीवाष्म इन्धनको प्रयोग घटाउने बिषय । यस बिषयमा ठोस सहमति हुने देखिदैन ।  भैहाले पनि त्यो लागुहुन सहज छैन ।

यसरि शारांशमा, COP ३० ले परिपक्व विश्वव्यापी जलवायु आन्दोलनको कथा बताउछ । ‘नेट-जेरो’, जलवायु-उत्थान्शील संसारको लागि अब खाका होइन बरू गति र स्केलका रूपमा निर्माण भइरहेको छ भन्ने यसले देखाएको छ । बेलेमबाट प्राप्त नतिजा स्पष्ट सन्देश हो: कार्यान्वयन दशक भर्खरै सुरु भएको हैन यो पहिले नै आफ्नो काम गरिरहेको छ ।