वातावरणीय संकट र प्रमाणमा आधारित पत्रकारिता
वातावरण भन्ने शब्दले सामान्यतया हाम्रो दिमागमा हरियाली, जंगल, नदीनाला र हिमाल जस्ता चित्रहरू आउछन । तर आजको संसारमा वातावरण केवल पर्यावरणको विषय मात्र होइन, यो त सामाजिक, आर्थिक एबम राजनीतिक बिषय पनि हो ।
जलवायु परिवर्तन, वायु प्रदूषण, जैविक विविधताको ह्रास, वन बिनास, विपद, धुलोधुँवा, फोहरमैला, प्लास्टिकको समस्या जस्ता संकटहरूले आज नेपालजस्ता विकासशील तर प्रकृतिमा समृद्ध देशहरूको अर्थतन्त्रमा प्रहार गरिरहेका छन् ।
यस्तो जटिल र गम्भीर अवस्थामा पनि केवल राजनीतिक सरगर्मी र सनसनीपूर्ण समाचारहरूले नै हाम्रा समाचार मध्यमहरू भरिएको पाइनु सुखद कुरा होइन ।
वातावरणीय समाचारहरू पनि तथ्य र वैज्ञानिक प्रमाणमा भन्दा भावनामा आधारित नै बढी पढ्न पाइन्छ । जसले न वातावरणीय संकटको वास्तविक तस्बिर प्रस्तुत गर्छ न त्यसको समाधान नै पस्किन्छ ।
वास्तबमा प्रमाणमा आधारित पत्रकारिताले मात्र वातावरणीय संकटको वास्तविक तस्बिर प्रस्तुत गर्ने, जनतालाई सशक्त बनाउने र दिगो समाधान सिफारिस गर्नसक्छ ।
पत्रकारिता सूचनामात्र होइन : सशक्तीकरणको साधन हो
परम्परागत रूपमा पत्रकारितालाई सूचना सम्प्रेषणको माध्यम मानिन्छ । तर वातावरणीय सन्दर्भमा यसको भूमिका त्योभन्दा गहिरो र परिवर्तनकारी छ ।
जब पत्रकारहरूले वैज्ञानिक तथ्यांक, इन्फोग्राफिक्स र दीर्घकालीन तुलनात्मक अध्ययनसहित समस्या र समाधानका उपायहरू प्रस्तुत गर्छन्, त्यसले स्थानीय समुदाय देखि नीति निर्माताहरूमा समेत चेतना सिर्जना गर्छ । यस प्रकारको पत्रकारिताले स्थानीय समुदायको आवाजलाई विश्वसनीयता प्रदान गर्छ ।
मौसम परिवर्तनका कुरालाई वर्षेनी पर्ने पानीको मात्रा, बढ्दो तापक्रम र बालिनाली उत्पादनको तथ्यांक सँग जोडेर प्रस्तुत गरियो भने कुनै किसानको उत्पादनमा आएको कमि र त्यसैकारणले घटेको उसको आम्दानीको कुरा कुनै अमूर्त गुनासो मात्र हो भनेर पन्छिन मिल्दैन । त्यो समचार नीति परिवर्तन र कार्यान्वयनको ठोस आधार बन्न सक्छ ।
त्यस्तै सौर्यऊर्जा, जैविक खेती, डढेलो, फोहरमैला ब्यबस्थापन वा पानी संचयनजस्ता बिषयहरूबारे तथ्यमा आधारित रिपोर्टिङ्ले केवल जानकारी मात्र दिंदैन, समाजलाई नयाँ जीवनशैली अपनाउन प्रेरित गर्दछ र नयाँ आर्थिक अवसरहरूको सिर्जना पनि गर्दछ ।
तथ्यको ताकत : चेतना, प्रेरणा र परिवर्तन
कुनै शहरको वायु प्रदूषणले मानिसको स्वास्थ्यमा पारेको असर र त्यसबाट स्वास्थ्य खर्चमा हुनेगरेको वृद्धि जस्ता विषयहरू तथ्यांकबिना अधूरा हुन्छन् ।
उदाहरणका लागि, वायु प्रदूषणले गर्दा नेपालमा वार्षिक हज़ारौं मानिसको अकाल मृत्यु हुन्छ भन्ने जानकारीलाई विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन जस्ता आधिकारिक निकायहरूका अध्ययनका तथ्यांक सहित प्रस्तुत गरिएमा सार्वजनिक स्वास्थ्य संकटको रूपमा यसलाई परिभाषित गर्न मद्दत गर्छ र नीतिगत परिवर्तनमा ठूलो दबाब सिर्जना गर्छ ।
त्यस्तै, शहरका नदीहरूमा थुप्रिएका प्लास्टिकका फोटाहरू र तिनको तथ्यांक, जलचरहरूमा परेको त्यसको असर र नकुहिने फोहरको आर्थिक लागतबारे तथ्यपूर्ण रूपमा लेखिएका समाचारहरूले समुदाय र सरकारहरूलाई त्यसको हानिकारक प्रभावबारे सचेत पार्दै समाधान र अवसरहरूबारे समेत प्रेरित गर्दछ ।
प्रमाणमा आधारित वातावरणीय पत्रकारितालाई बलियो बनाउन केही महत्त्वपूर्ण र व्यावहारिक कदमहरू चाल्नुपर्ने हुन्छ । जस्तो कि तथ्यांक पत्रकारितालाई बढावा दिने, स्थानीय आवाजलाई वैज्ञानिक स्रोतसँग जोड्ने, पत्रकारहरूलाई तालिम तथा अन्य क्षमता सुदृढिकरण क्रियाकलापहरूमा संलग्न गराउने तथा सरोकारवालाहरूले स्रोत सम्मको पहुँचलाई सहज बनाउन सुचना सार्वजनिक गर्ने जस्ता कुरामा ध्यान दिनु आवस्यक छ ।
वायु गुणस्तर सूचकांक, वनको अवस्था, नदीको प्रदूषण स्तर र हिमनदी पग्लने दर जस्ता तथ्यांकहरूलाई ग्राफ, चार्ट र इन्फोग्राफिक्सको माध्यमबाट सजिलै बुझ्न सकिने गरी प्रस्तुत गर्ने अभ्यास बढाउनुपर्छ । स्थानीय बासिन्दाहरूको अनुभवलाई अन्तर्राष्ट्रिय जलवायु रिपोर्टहरूसँग जोडेर प्रस्तुत गर्दा समाचारको प्रभावकारिता र विश्वसनीयता झन् बढ्ने हुन्छ ।
पत्रकारहरूलाई वातावरणीय विषय, तथ्यांक विश्लेषण, वैज्ञानिक अनुसन्धान विधि र जोखिम पत्रकारिता जस्ता क्षेत्रमा नियमित प्रशिक्षण दिनुपर्छ । जसकालागि विभिन्न सरकारी, गैरसरकारी तथा नीजी निकायहरू सँगको सहकार्य उपयोगी हुनसक्छ ।
त्यसैगरी, विभिन्न सरोकारवाला निकायहरूले तथ्यांकलाई सार्वजनिक, सहज उपलब्ध र पारदर्शी बनाउन सकेमा पत्रकारहरूले तथ्यांक पाउनका लागि लामो प्रक्रिया र चुनौतीको सामना गर्नुपर्ने हुदैन ।
प्रमाणमा आधारित पत्रकारिताले तथ्यहरूको त रक्षा गर्छ नै हाम्रो भविष्यको पनि रक्षा गर्छ ।
