डोटीमा डढेलो : जंगल जल्दा जीवन जोखिममा

बसन्त ऋतु अत्यन्त मनमोहक र सुन्दर मनिन्छ । फागु उड्ने, नयाँ पालुवा पलाउने, कोइली बस्ने आदि ऋतु भनेर चिनिने यहि ऋतुमा पर्छ चैत-बैशाख महिना । तर कविको कल्पना भन्दा पर यी महिनाहरू डोटी जिल्लाका पहाडी भएकाहरूको लागि भने डर र आशंकाले भरिएका हुन्छन । चर्किदै जाने घाम, हावामा बढ्दैजाने सुक्खापन लगायतका कारणहरूले यहि मौसममा बढ्ने डढेलोको चपेटामा पर्छन् यहाँका हजारौं हेक्टरको वन क्षेत्र र ढाकिन्छ धूवाँले सिंगै डोटीको आकाश । बढ्दो जलवायु परिवर्तनले यस परिवेशलाई झनै नकारात्मक बनाउदै लागेको छ ।

उपग्रह प्रविधिको मद्दतले गरिएको एक नयाँ अध्ययनले यस समस्याको गम्भीरतालाई अझ ठोस रूपमा अगाडि ल्याएको छ जस अनुसार डोटी जिल्लाको १४४७ वर्ग किलोमिटरमा फैलिएको वन क्षेत्र मध्ये ४२.९% (६३२ वर्ग किमी) क्षेत्र उच्च जोखिममा रहेको, ४६.०३% (६७८ वर्ग किमी) मध्यम जोखिममा र ११.०७% (१६३ वर्ग किमी) मात्र कम जोखिममा रहेको पुष्टि गरेको छ ।

स्थानीयको आवाज: “हाम्रो आजीविका जंगलमै निर्भर छ”

माथिल्लो फुलोट सामुदायिक वन उपभोक्ता समुहका सदस्य मकर बहादुर खड्का भन्छन्, “हामी स्थानीय समुदायका लागि जंगल नै जीवन हो । यहाँबाटै हामीले काठ दाउरा, खानेपानी, जडिबुटी र गाईवस्तुकालागि चारा पाउँछौं । तर चैत-बैशाखमा आगोले गर्दा सबै नष्ट हुन्छ । हामी धेरै पटक आगो निभाउन जंगल जान्छौं, तर उपकरण र प्रशिक्षणको अभावमा धेरै गर्न सक्दैनौं ।”

मसानिमण्डौ सामुदायिक वन उपभोक्ता समुहकि सदस्य कबिता पार्कीले आफ्नो अनुभव सुनाउदै भनिन्, ” हामी पशुपालनमा निर्भर छौं । आगोले हाम्रो सबै घाँस जले पछि चाराको अभावमा कतिले गाई-बस्तु बेच्न पर्यो । साना किसानहरूका लागि यो ठूलो आघात हो ।”

तल्लीसात सामुदायिक वन उपभोक्ता समुहका शेर बहादुर बिष्ट चिन्ता व्यक्त गर्छन्, “आगोले हाम्रो पुर्ख्यौली ज्ञान पनि नष्ट गर्दैछ । जंगलमा धेरै औषधीय बिरुवाहरू छन्, जसको ज्ञान हाम्रा बुढापाकाहरूसँग मात्र छ । आगोले ती बिरुवाहरू नष्ट गर्दा हाम्रो सांस्कृतिक सम्पदा पनि खोक्रिएको छ ।”

उपग्रहले देख्यो : दशकमा कति पटक जल्यो डोटीको जंगल

डोटी जिल्लामा डढेलोको बारेमा गरेको अध्ययनले गत दशकमा मात्रै यो जिल्ला ९३६५ पटक आगोको चपेटामा परेको देखिन्छ । NASA को FIRMS (Fire Information for Resource Management System) ले सञ्चालन गर्ने VIIRS (Visible Infrared Imaging Radiometer Suite) उपग्रहबाट प्राप्त डाटा विश्लेषण गर्दा यी तथ्यहरू अगाडि आएका हुन् । यसरी दशक लामो अवधिमा एकत्रित गरिएको डाटालाई Remote Sensing र Geographic Information Systems (GIS) प्रविधिको प्रयोग गर्दै कम विश्वास स्तर (low confidence level) मा पत्ता लागेका आगोका केन्द्रबिन्दुहरू र कृषि क्षेत्रमा लागेका आगोहरू पनि डाटासेटबाट हटाइ बाँकी रहेका घटनाहरूको विस्तृत विश्लेषण गर्दा सन् २०१२ देखि २०२२ सम्मको अवधिमा डोटी जिल्लामा जम्मा ९३६५ वटा देखिएकोमा ती मध्ये ६८१० वटा घटना वन क्षेत्रमा भएका थिए ।

यी तथ्यांकहरूलाई वार्षिक विश्लेषण गरिहेर्दा जिल्लाभित्र डढेलोको बढ्दो प्रवृत्ति देखापर्दछ । वर्ष अनुसारको विश्लेषणले सन् २०२१ मा सबैभन्दा बढी डढेलोका घटना भएको देखाउँछ, त्यसपछि सन् २०१६ को स्थान छ । यी दुई वर्षमा मात्रै गत दशकको कुल डढेलोको ५१.९% घटना घटेका थिए । VIIRS आगो अनुसन्धानको टेम्पोरल विश्लेषणले देखाएअनुसार अधिकांश आगो चैत-बैशाख-जेठ महिनामा लागेको पाइयो । यी तीन महिनामा जम्मा ६२९५ आगो गणना पत्ता लागेको छ जुन VIIRS ले पत्ता लगाएको कुल आगोको ९२.४३% हो । यो अबधि सीमित वर्षा हुने बसन्त र ग्रीष्म ऋतुको अबधि हो ।

मानवीय क्रियाकलाप नै प्रमुख कारण : बस्ती र सडक नजिकैका जंगलमा बढी खतरा

अध्ययनले डढेलोको लागि मानवीय हस्तक्षेपलाई प्रमुख कारकको रूपमा चिन्हित गरेको छ । डढेलो सम्बन्धि तथ्यांकहरूको स्थानिक विश्लेषणले जिल्लामा डढेलोका लागि चौडापाते बन्द जंगल (Broadleaved closed forest) र चौडापाते खुला जंगल (Broadleaved open forest) प्रमुख योगदानकर्ता हुन् भन्ने देखाएको छ, जसले कुल आगोको घटनाको लगभग ७८% ओगटेका छन् । सुइरोपाते जंगलहरूमा पनि धेरै संख्यामा आगो लागेको पाइएको छ ।

डढेलो बिन्दुहरूको विश्लेषणले मानवीय क्रियाकलाप हुने सम्भावना बढी बहेका ठाउँहरू नजिक डढेलोको संख्यामा वृद्धि भएको देखाएको छ । मानव बस्तीभन्दा १००० मिटर भित्र लागेका डढेलोको संख्या ८२% रहेको छ भने सडकभन्दा १००० मिटर भित्र ४७% डढेलो लागेको पाइएको छ । यसबाहेक ७७% डढेलो प्रमुख सडक नेटवर्कको २००० मिटर दायराभित्र लागेको पाइएको छ । यसले सिगरेट फ्याँक्ने, अवैध शिकार, कृषि बस्तु जलाउने कार्य र अन्य आकस्मिक कारणहरू जस्ता मानवीय गतिविधिहरू सडक र बस्ती नजिकैका वन क्षेत्रहरूमा डढेलोको प्रमुख कारण हुन् भन्ने स्पष्ट संकेत दिएको छ ।

प्राकृतिक कारकहरूको भूमिका : तापक्रम, वर्षात र भू-उचाइको असर

डढेलो लाग्नमा विभिन्न प्राकृतिक कारकहरूको पनि महत्वपूर्ण भूमिका हुनेगर्छ । डोटीका डढेलोहरू बढी जसो १५-४० डिग्रीको भिरालो भएका क्षेत्रहरूमा केन्द्रित छ, जसमा उच्च भिरालो (१५ डिग्री भन्दा माथि) भएका क्षेत्रहरूमा ९१% डढेलो लागेको पाइएको छ । दक्षिण-मुखी क्षेत्रहरूमा सबैभन्दा बढी डढेलोको घटना देखिएका छन्, जसपछि पूर्व, पश्चिम र उत्तर-मुखी क्षेत्रहरूको क्रम छ । उचाइको हिसाबले, समुद्र सतहभन्दा ५०० देखि २००० मिटरको दायरामा धेरै डढेलो लागेको पाइएको छ, जसले डढेलोको घटना र बढ्दो उचाइबीच नकारात्मक सम्बन्ध देखाएको छ ।

उच्च तापक्रम भएका क्षेत्रहरूमा डढेलोको उच्च पुनरावृत्ति देखिएको छ, जहाँ २९˚C भन्दा माथिको तापक्रममा ६१% डढेलो लागेको पाइएको छ । यसबाहेक कम वर्षात दर भएका क्षेत्रहरूमा (६५ मिलिमिटर/महिना भन्दा तल) कुल डढेलोको ७९.६% देखिएको छ । हावाको गति अर्को महत्वपूर्ण कारक हो जसले डढेलोको परिमाणलाई असर गर्छ, २-६ m/s को हावाको गतिमा डढेलो फैलिने गति ५०% वा त्यसभन्दा बढी छिटो हुने गर्छ । यद्दपी हाम्रो अध्ययनमा हाम्रो अध्ययन क्षेत्रमा उच्च हावाको गति भएका क्षेत्रहरू अपेक्षाकृत कम भएकोले लगभग दुई-तिहाइ (६३.९%) डढेलो १-३ m/s को हावाको गति भएको दायरामा रिपोर्ट गरिएका छन् ।

जोखिम नक्सा : ४२.९% वन क्षेत्र उच्च जोखिममा

डोटीजिल्लाको वन क्षेत्रलाई डढेलोको उच्च, मध्यम र कम जोखिम क्षेत्र श्रेणीका साथ जोखिम नक्सा बनाउने हो भने प्रत्येकले क्रमशः ४२.९%, ४६.०३% र ११.०७% वन क्षेत्र ओगटेका छन् । उच्च जोखिम क्षेत्रको प्रतिशत गणना र VIIRS डढेलो अभिलेख तथ्यांक मार्फत प्रमाणित गरेर जोखिम नक्सा बनाई अध्ययन गर्दा बडीकेदार, बोगटान र जोरायलले ६५.८९% उच्च जोखिम क्षेत्र ओगटेको देखिन्छ । जस मध्य बडीकेदार २३.०४% जोखिम क्षेत्रको साथ सबैभन्दा उच्च जोखिममा रहेको डढेलो प्रवण पालिका देखिन्छ । उता खप्तड भने सबैभन्दा कम जोखिम क्षेत्रमा रहेको छ । उच्च जोखिम भएका पालिकामा जिल्लाको कुल दधेलोका घटनाहरूको ७७.५% (५०४९) रेकर्ड गरेका छन् ।

मध्य पहाडी क्षेत्रलाई नीतिमा प्राथमिकता दिनुपर्ने आवश्यकता

डढेलो बारेका धेरैजसो अनुसन्धान र नीतिहरू तराई र चुरे क्षेत्रमा केन्द्रित छन्, तर डोटी जस्ता मध्य पहाडी जिल्लाहरूमा पनि डढेलोको जोखिम उत्तिकै उच्च छ । मध्य पहाडी क्षेत्र डढेलो जस्ता प्रकोपहरूको लागि अत्यन्तै संवेदनशील भएता पनि नेपालको नीति र अनुसन्धानमा तिनीहरूको प्रतिनिधित्व कम हुने गरेकोले यी क्षेत्रहरूमा डढेलोको गतिशीलता र जोखिमहरू बुझ्नमा अनुसन्धान रिक्तता छ । मध्य पहाडी क्षेत्रमा अवस्थित डोटी जिल्ला कठोर हावापानी, चुनौतीपूर्ण भूगोल, आर्थिक अवरोधहरू र बिग्रिएको वन-मानिस सम्बन्ध जस्ता समस्याहरू संग जुधिरहेको छ । आगामी दिनमा नीति निर्माण गर्दा डोटी जस्ता मध्य पहाडी क्षेत्रहरूलाई प्राथमिकता दिनुपर्ने आवश्यकता जोडदार रूपमा देखिन्छ ।

स्थानीय समुदायमा पर्ने असर : जोखिममा जिबिकोपर्जन

डढेलोले जंगलमा निर्भर जिबिकोपर्जन भएका स्थानीय सीमान्तकृत समुदायलाई गम्भीर खतरामा परेको छ । जंगलबाट काठ दाउरा, खानेकुरा, घाँस, जडिबुटी र अन्य वन उत्पादनहरू प्राप्त गर्ने समुदायहरू डढेलोले गर्दा आफ्नो आम्दानिको स्रोत गुमाउँछन् । डढेलोले वनस्पति र वन्यजन्तु मात्र होइन, माटोको उर्वराशक्ति, पानीको स्रोत र समग्र वातावरणीय सन्तुलनमा गम्भीर नकारात्मक असर पार्छ । यसले दीर्घकालीन रूपमा कृषि उत्पादनमा असर पार्छ र खाद्यान्न अभावको स्थिति पनि उत्पन्न गर्न सक्छ ।

डढेलोका कारण स्थानीय समुदायहरूको जल, जंगल र जमीनमा हक हनन भइरहेको छ । डढेलोले गर्दा तिनीहरूको सांस्कृतिक पहिचान र पुर्ख्यौली ज्ञानमा पनि असर पर्छ । यसैले डढेलोको रोकथाम र नियन्त्रण केवल वातावरण संरक्षण मात्र होइन, बरु सामुदायिक सशक्तिकरण र सामाजिक न्यायको पनि महत्वपूर्ण पक्ष हो ।

भविष्यका लागि सिफारिसहरू: एकीकृत दृष्टिकोणको आवश्यकता

जिल्लाको रानीवन सामुदायिक वन उपभोक्ता समुहका सदस्य केशव बहादुर चुनारा भन्छन्, “सरकारले मात्रै होइन, स्थानीय स्तरमा पनि डढेलोबाट बचाउनका लागि योजना बनाउनु आवस्यक छ । हामीले आफैंले समुदाय आधारित टोलीहरू बनाएर आगो नियन्त्रण गर्न सक्छौं, तर त्यसको लागि प्रशिक्षण र आधारभूत उपकरणहरू चाहिन्छ ।”

रानी पोखरी सामुदायिक वन उपभोक्ता समुहका दल बहादुर रावल सुझाव दिन्छन्, “डढेलोको जोखिम बढी भएका क्षेत्रहरूमा आगो निभाउने केन्द्रहरू स्थापना गर्नुपर्छ । साथै, स्थानीय बासिन्दालाई डढेलो निभाउन तथा डढेलोबाट बच्न बचाउनका लागि नियमित रूपमा प्रशिक्षण दिनुपर्छ । पूर्व सुचना प्रणाली विकास गरेर पनि धेरै लाभ लिन सकिन्थ्यो ।” डढेलो रोकथाम र नियन्त्रणका लागि एकीकृत दृष्टिकोण अवलम्बन गर्नुपर्ने देखिन्छ । स्थानीय, प्रादेशिक र राष्ट्रिय स्तरमा प्रभावकारी रणनीति बनाउन र कार्यान्वयन गर्न आवश्यक छ । जोखिम नक्सा र वार्ड-स्तरको जानकारीले नीति निर्माताहरूलाई डढेलो नियन्त्रण तथा रोकथामका लागि मूल्यवान अन्तरदृष्टि प्रदान गर्दछ ।

भविष्यको अनुसन्धानले सामाजिक-आर्थिक डाटा र उच्च रिजोल्युसन इमेजरी समावेश गर्न सकेमा डढेलो जोखिम नक्साङ्कनमा प्रभावकारि सुधार गर्न मद्दत गर्नेछ । यी पक्षहरू सम्बोधन गरेर, डढेलो रोकथाम र नियन्त्रण गर्न अझ सहि र प्रभावकारी रणनीतिहरू विकास गर्न सकेमा डढेलोको विनाशकारी प्रभावबाट प्राकृतिक स्रोतहरू र समुदायहरूलाई सुरक्षा प्रदान गर्न सकिने छ । अध्ययनबाट प्राप्त ज्ञानले डढेलोको जोखिमलाई कम गर्न र डोटी जिल्लाको विविध पारिस्थितिकी प्रणालीको दीर्घकालीन स्थिरता सुनिश्चित गर्न सक्रिय उपाहरू अपनाउन मद्दत पुग्नेछ ।

सुदुरपश्चिम प्रदेश सरकारको आर्थिक सहायता र समाज सेवा डोटीको सहयोगमा गरिएको यस अध्ययनको मुलप्रति अध्ययनका लागि Institute of Forestry, Nepal को जर्नल Forestry को लिंक https://doi.org/10.3126/forestry.v20i1.64283 मा जान सकिन्छ ।