कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) : विपद् व्यवस्थापनमा डिजिटल सहयोगी

के तपाइँ साङ्गलाले पनि विपद पछिको खोज र उद्धारमा सहयोग गर्नसक्छ भन्ने पत्याउनुहुन्छ ? अब पत्याउनुस । सिंगापुरको सिभिल डिफेन्स फोर्सले प्रयोग गर्ने एआई प्रविधि जडान गरिएको ‘साइबोर्ग साङ्गला’ ले विपद पछिको खोज र उद्धारमा साच्चै सहयोग गरिरहेका छन् ।

वर्तमान डिजिटल युगमा कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) ले विश्वका विभिन्न क्षेत्रहरूमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याइरहेको छ । विपद जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापनको क्षेत्रमा यसले गरेको योगदान विशेष गरी उल्लेखनीय रहेको छ । बाढी, पहिरो, चक्रवात, भूकम्प जस्ता प्राकृतिक विपद्हरूको पूर्वानुमान, तयारी र प्रतिकार्यमा एआई एउटा ‘डिजिटल सहयोगी’ को रूपमा उभिएको छ । नेपाल जस्ता भौगोलिक रूपमा संवेदनशील र प्राकृतिक विपद्हरूबाट बारम्बार प्रभावित हुने मुलुकहरूमा एआइ आधारित विपद जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन बरदान नै भएर देखापरिरहेको छ ।

विपद् जोखिम न्यूनीकरणको क्षेत्रमा एआईको प्रयोग बारे जागरूकता बढाउन संयुक्त राष्ट्रसंघको विपद् जोखिम न्यूनीकरण कार्यालय (UNDRR) र यसको ग्लोबल एजुकेसन एण्ड ट्रेनिङ इन्स्टिच्युट (GETI) द्वारा आयोजित “विपद् जोखिम न्यूनीकरणका लागि कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) को उपयोग”शीर्षकमा विश्वव्यापी मास्टरक्लास श्रृंखला संचालन भइरहेएको छ जसमा नेपाललगायत विभिन्न देशका सरकारी अधिकारी, अनुसन्धानकर्ता र मानवीय क्षेत्रमा कार्यरत विज्ञहरूको सहभागिता रहेको छ । चार सत्रमा सम्पन्न हुने यस कार्यक्रममा बहु–जोखिम पूर्वसूचना प्रणाली, शहरी दिगोपन, जोखिम मूल्यांकन तथा कृत्रिम बुद्धिमत्ताको नैतिक प्रयोगका सिद्धान्त जस्ता विषयमा अन्तर्राष्ट्रिय विज्ञहरूले प्रस्तुतिका माध्यमबाट अनुभव आदान–प्रदान भैरहेको छ ।

यस श्रृंखलामा छलफल भए अनुसार विपद जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापनमा उपयोग गरिने एआईको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण योगदान हो – सही र चाँडै पूर्वानुमान गर्न सक्ने क्षमता । गुगल फ्लड हब जस्ता एआई उपकरणहरूले नदी-नालाहरूको स्थिति, बाढीको सम्भावित जोखिम र आवश्यक सतर्कताका उपायहरू बारे सही र समयमै जानकारी प्रदान गरिरहेका छन् । विशेष गरी यसले बाढी आउनुभन्दा सात दिन अगाडि नै यसको सम्भावित क्षेत्र र मात्राको अनुमान लगाउन सक्छ । यसले स्थानीय प्रशासनलाई समयमै निर्णय लिन र जोखिममा रहेका समुदायहरूलाई सुरक्षित ठाउँमा सर्न/सार्न सहयोग पुर्याउछ ।

यसको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष हो – डेटा विश्लेषण र स्व-संचालन । चीनले विकास गरेको ‘मल्टी-हजार्ड अर्ली वार्निंग टुलबक्स’ जस्ता प्रणालीहरूले उपग्रह डेटा, मौसम डेटा एकत्रित गरी आपत्कालीन योजनाहरू स्वतः तयार गर्न सहयोग गर्छन् । शंघाई मौसम सेवाले विश्व मौसम संगठनको ‘सबैका लागि पूर्वचेतना’ पहल अन्तर्गत विकास गरेको टुलबक्सले बाढी, हुरी, लु, चक्रवात जस्ता विभिन्न विपद जोखिमहरूलाई एकैछिनमै निगरानी गर्ने सक्षमता राख्दो रहेछ । यस टुलबक्सको विशेषता के रहेछ भने यसले पूर्वानुमान मात्र प्रदान गर्दैन बरू स्वचालित रूपमा विपद् व्यवस्थापन योजनाहरू पनि तयार गरिदिन्छ । ति सुझावहरूका आधारमा सम्बन्धित निकायहरूलाई समयमै र प्रभावकारी निर्णयहरू लिन मद्दत पुग्दछ । यो टुलबक्सले सामान्य नागरिकहरूका लागि सजिलो सूचना, आपतकालीन प्रतिकार्य दलहरूका लागि विस्तृत तथ्याङ्क र नीति निर्माताहरूका लागि रणनीतिक विश्लेषण सम्म प्रयोगकर्ताको स्तर अनुसार सुचना उपलाब्ध गराउदो रहेछ ।

यस्तै सिंगापुरको सिभिल डिफेन्स फोर्सले प्रयोग गर्ने एआई प्रविधिले आपत्कालीन घटनाहरूको अनुगमन र उद्धार कार्यमा सहयोग गरि ज्यु-धन बचाउने कामलाई सजिलो र सक्षम बनाउदै गएको रहेछ । उसले प्रयोग गरिरहेको बहु-मोडल एआई प्रणालीले आपतकालीन स्थितिहरूको रियल टाइम विश्लेषण गर्छ । जब कुनै विपदको घटना घट्छ, यो प्रणालीले करिब एकहजार इमर्जेन्सी कलहरू, सोशल मिडिया अपडेटहरू र विभिन्न मिडिया स्रोतहरूबाट जानकारी एकत्रित गरी घटनाको सम्पूर्ण चित्र प्रस्तुत गर्छ जसले उद्धारकर्मीहरूलाई अझ छिटो र सही निर्णय लिन मद्दत पुर्याउँदो रहेछ ।

उसले प्रयोग गरिरहेको सबैभन्दा आकर्षक प्रविधिहरूमध्ये एक हो – साइबोर्ग साङ्गला खोज तथा उद्धार प्रणाली । यी उच्च प्रविधि जडान गरिएका कीराहरू ढलेका भवनहरूको अति साना ठाउँहरूमा पनि प्रवेश गर्न सक्छन्, जहाँ मानव उद्धारकर्मीहरू पुग्न सक्दैनन् । म्यानमार भूकम्पजस्ता मानवीय मिशनहरूमा यिनको सफल प्रयोगले यस प्रविधिको प्रभावकारिता प्रमाणित गरिसकेको छ ।

त्यसैगरी उद्धारकर्मीहरूको सुरक्षा र कार्यक्षमता बढाउन सिभिल डिफेन्स फोर्सले पहिरनमा आधारित एआई उपकरणहरू विकास गरेको रहेछ । यी उपकरणहरूले उद्धारकर्मीहरूलाई रियल-टाइममा वातावरणीय जानकारी, सम्भावित जोखिमहरूको चेतावनी र उचित उद्धार योजना समेतको सुझावहरू प्रदान गर्दा रहेछन ।

यी उदाहरणहरूले प्रष्ट परेका छन् कि प्रविधि मानवीय उद्धारकर्मीहरूको प्रतिस्थापन होइन, बरु एउटा शक्तिशाली सहयोगी हो जसले विपद् व्यवस्थापनको भविष्यलाई नयाँ रूप दिँदैछ ।

एआई आधारित पूर्वानुमान प्रणालीहरूको बारेमा नेपालमा खासै चर्चा हुने गर्दैन । तर नेपालको सन्दर्भमा, एआई आधारित प्रणालीहरूले शहरी तथा ग्रामीण क्षेत्रहरूमा पनि विपद् सचेतनालाई बढाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ । रियल टाइममा निगरानी गर्ने कार्यहरू देखि स्थानीय समुदायमा सूचना उपलब्ध गराउने र नीती निर्माण गर्न आवश्यक पर्ने तथ्यांक तथा सुचना जानकारी पाउन यसले ठूलो सहयोग पुर्याइ रहेको छ । यो बुझेर नै नेपाल सरकारले पनि विपद् व्यवस्थापनका लागि प्रविधिको प्रयोगलाई प्राथमिकतामा राखेको छ विपद् पूर्व सुचनाका लागि आधुनिक प्रविधिको प्रयोगलाई बढावा दिइरहेको छ ।

एउटा सामान्य क्षेत्रफ़ल भित्र हिमाल, पहाड र तराई अटाएकोले नेपालको भूगोलको जटिल भूगोल हो । यहाँ प्रत्येक वर्ष मनसूनका बेला बाढी, पहिरोले ठूलो जनधनको क्षति हुने गर्दछ । गत वर्ष मनसूनमा आएको बाढी र पहिरोले नेपालमा धेरैको ज्यान लगायत करोडौंको सम्पत्तिको क्षति भएको थियो । तर यसपटकको मनसूनमा चित्र फरक देखियो – उन्नत पूर्वानुमान र त्यसको आधारमा सतर्कता देखिएका स्थानमा ज्यु-धनको क्षति न्यूनीकरण महत्त्वपूर्ण रह्यो । (यद्दपी त्यस्तो सतर्कता कम भएका ठाउँमा भने यसपटक पनि ज्यु-धनको क्षति रोक्न सकिएन ।) नेपालको बिगत रेडियोले दिने अमिल्दा पूर्वानुमान सुचानाहरूका कमेडी र क्यारिकेचरबाट भरिएको पाइन्छ । बिस्तारै मोबायल एसएमएसको जमाना सुरू भएपनि बिश्वास आर्जन गरिनसकेको परिवेश ज्युदै छ । तर यसपटक थप के देखियो भने सामान्य नेपाली नागरिकहरू बिगतका तुलनामा इन्टरनेटमा दिइने मौसम पूर्वानुमान हेर्न आफ्ना स्मार्टफोनहरूमा बढी नै व्यस्त देखिन्थे । उता विपद व्यवस्थापन प्राधिकरण, स्थानीय सरकारी निकायहरू र विभिन्न संचार माध्यमहरूले निरन्तर सूचना सम्प्रेषण गरिरहेका थिए । यी सबै सूचनाहरूको मुख्य स्रोत थिए – एआई आधारित पूर्वानुमान प्रणालीहरू ।

तर के एआई आधारित प्रणालीहरू पूर्णरूपेण चुनौती र सीमाना बिहिन छन् त ? पक्कै पनि छैनन् । यी प्रणालीहरू तथ्यांकको आधारमा काम गर्ने भएकाले, तथ्यांकमा रहेको गडबडीले गलत निष्कर्ष निकाल्न सक्छ । कहिलेकाहीं एआईले ‘ह्यालुसिनेसन’ अर्थात मनगढन्त जवाफ पनि दिन सक्छ । नेपाल जस्तो मुलुकमा इन्टरनेटको पहुँच सीमित भएका क्षेत्रहरूमा यसको प्रयोगमा अवरोध आउन सक्छ। त्यसैले, मानवीय पर्यवेक्षण र दायित्वपूर्ण प्रयोग यसको सफलताको लागि अपरिहार्य छ ।

एआई आधारित प्रणालीहरूको प्रयोगका सन्दर्भमा नेपालले सामना गर्नुपर्ने अर्को ठूलो चुनौती हो – डिजिटल खाडल । दुर्गम भूगोल भएका क्षेत्रहरूमा स्तरीय इन्टरनेट सेवा नपुगेका कारण एआई आधारित सेवाहरूबाट त्यस्ता क्षेत्रका बासिन्दाहरू अझै पनि वञ्चित छन् । साथै, प्रविधिको अपर्याप्त ज्ञान, स्थानीय समुदायमा सिकाईको कमी र आर्थिक अभावले गर्दा पनि एआई प्रविधिको पूर्ण लाभ लिन सहज छैन ।

तर यी चुनौतीहरूका बाबजुद पनि एआई प्रविधिको विकास र प्रयोगले नेपाल जस्ता विकासशील मुलुकहरूलाई विपद् व्यवस्थापनका नयाँ मोडहरू तिर लैजादै छ । स्थानीय भाषामा एआई मोडेलहरू विकास गर्ने, मोबाइल एप्लिकेसनमार्फत सजिलो पहुँच बनाउने र सामुदायिक स्तरमा प्रशिक्षण कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने जस्ता कदमहरूबाट यसको प्रयोगलाई अझ व्यापक बनाउन सकिन्छ ।

एआईको विकासले विपद् जोखिम न्यूनीकरणको क्षेत्रमा समेत नयाँ दिशानिर्देश गरिरहेको छ जसको सकारात्मक पक्षलाई बुझेर सबै स्तरमा यसको प्रयोगलाई ब्यापकता दिनु अपरिहार्य छ । आधुनिक प्रविधिहरूको सही उपयोगले विपद् व्यवस्थापनमा रुपन्तरणकारी परिवर्तन ल्याउन सक्छ । एआई आधारित यी टूलहरूको प्रयोगले विपद् व्यवस्थापनलाई अझै प्रभावकारी बनाउने सम्भावना राख्छन् । भविष्यमा यी प्रविधिहरूको राम्रो उपयोग गर्न सकिएमा विपदबाट हुने ज्यु-धनको क्षति लगातार कम हुँदै जानेछ ।