सुदूरपश्चिममा विपदबाट वर्षेनी जनधनको ठूलो क्षति

धनगढी । सुदूरपश्चिम प्रदेशमा प्राकृतिक तथा गैरप्राकृतिक विपदका घटनामा वर्षेनी जनधनको ठूलो क्षती हुने गरेको छ । प्रदेशमा वर्षेनी विपदबाट ठूलो संख्यामा जनधनको क्षती भइरहे पनि सरकारले विपद् व्यवस्थापनका लागि प्रभावकारी कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सकिरहेको छैन ।

सुदूरपश्चिम प्रदेश सरकारले तयार पारेको प्रदेश विपद कार्ययोजना अनुसार प्रदेशमा सन् २०१० देखि २०१९ सम्म प्रदेशमा प्राकृतिक तथा गैरप्राकृतिक प्रकोपका तीन हजार एक सय १५ वटा घटना भएका छन् ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशमा भुकम्प, बाढी तथा पहिरो, डुवान, चट्याङ्ग, खडेरी, हिमपात, असिनाबृष्टि, हिमपहिरो, अतिवृष्टि, अनावृष्टि, हुरीबतास, शीतलहर, तातो हावा (लु), वन ड“ढेलो आदि प्राकृतिक तथा सडक दुर्घटना, महामारी, अनिकाल, कीट वा सूक्ष्म जीवाणु, जंगली जनावर आतंक, पशु तथा चराचुरुङ्गीमा हुने फ्लु, सर्पदंश, जनावर आक्रमण, खानी हवाई, जल तथा औद्योगिक दुर्घटना, आगलागी, विपाक्त खाद्य सेवन, वातावरणीय प्रदूषण, वन विनास लगायतका गैरप्राकृतिक प्रकोपका घटनाहरूमा वर्षेनी बृद्धि भइरहेको छ ।

प्रदेश सरकारे विपद कार्ययोजना अनुसार पछिल्लो दश वर्षको अवधिमा विपदका विभिन्न घटनाबाट नौ सय ९८ जनाको मृत्यु भइसकेको छ । ती घटनामा एक सय ७१ जना वेपत्ता भएका छन ।

त्यस्तै, सो अवधिमा भएका प्राकृतिक तथा गैरप्राकृतिक विपदका घटनामा ५० हजार नौ सय ६८ घर परिवार प्रत्यक्ष प्रभावित भएका छन । यस अवधिमा सात सय ८५ मानिस घाइते भएका छन भने एक हजार तीन सय ७९ घरहरू पूर्ण र छ हजार नौ सय ४१ घरहरू आंशिक रुपमा क्षतिग्रस्त भएका छन ।

यो अवधिमा सुदूरपश्चिम प्रदेशमा एक सय २३ वटा बाढीका घटनामा ५६ जनाको मृत्यु भएको छ भने १७ जना घाइते भएको जनाइएको छ ।

त्यस्तै, एक सय ७१ चट्याङका घटनामा ६६ जनाको मृत्यु भएको जनाइएको छ । यो अवधिमा सुदुरपश्चिम प्रदेशमा पहिरोका एक सय ४४ घटना भएका छन् भने हावाहुरीका एक सय २१ घटना भएका छन ।

त्यस्तै, महामारीका ४९ वटा घटना घटेका तथा यो अवधिमा भुकम्पको झटका १५ वटा रहेको छ ।

विपदबाट वर्षेनी एक सय बढिको मृत्यु

सरकारले तयार गरेको कार्ययोजना अनुसार सुदूरपश्चिम प्रदेशमा सडक दुर्घटनाबाहेक अन्य विपदमा वर्षेनी एक सय बढिको मृत्यु हुने गरेको छ । त्यस्तै, सडक दुर्घटनामा वर्षेनी सरदर एक सय १५ जनाको मृत्यु हुने गरेको छ ।

विपदबाट वार्षिक सरदर पाँच हजार एक सय घरपरिवारहरू प्रभावित हुने गरेका छन । भने १७ जना वेपत्ता हुने गरेको कार्ययोजनामा उल्लेख छ । प्रदेशमा वर्षेनी सरदर ७९ व्यक्तिहरू विपदबाट घाइते हुने गरेका छन भने सडक दुर्घटनाबाट दुई सय १० जना घाइते हुने गरेका छन् ।

त्यस्तै, सुदूरपश्चिम प्रदेशमा विपदबाट वर्षेनी सरदर एक सय ४० घर पूर्ण रुपमा र सात सय घर आंशिक रुपमा क्षति हुने गरेका छन् ।

सुदूरपश्चिम प्रदेश सरकारले विपदबाट हुने क्षतिलाई न्यूनिकरण गर्न प्राकृतिक विपदको वस्तुगत मापन गरि सूचकहरूको पहिचानका आधाररेखा, अल्पकालीन, मध्यकालीन तथा दिर्घकालीन परिमाणात्मक गन्तव्यहरू निर्धारण गरेको छ ।

प्रदेश सरकारले सन २०३० सम्ममा विपदका घटनाबाट हुने मृत्युदर वार्षिक ५०, सवारी दुर्घटना मृत्युदर ८०, प्रभावित हुने घर परिवार दुई हजार पाँच सय, वेपत्ता हुने व्यक्तिहरू सात, विपदबाट घाइते हुने ४०, सडक दुर्घटनाबाट घाइते हुने एक सय २० पुर्याउने दिर्घकालिन सोच बनाएको छ ।

मन्त्रालयले विपदका कारणले हुने आर्थिक क्षेत्रलाई उल्लेख्य मात्रामा कम गर्ने, प्रदेशका महत्वपूर्ण पूर्वाधार र आधारभुत सेवाहरूमा विपदले पुर्याउने क्षति र अवरोध उल्लेख्य रुपले कम गर्ने र उत्थानशीलता अभिवृद्धि गर्ने, स्थानीय तहहरूमा विपद जोखिम न्यूनिकरण, ऐन, योजना तथा मापदण्डहरू तयार गर्ने, विपद र जलवायु परिवर्तनजन्य जोखिमको न्यूनिकरण, व्यवस्थापन र अनुकुलनका विषयहरूलाई अन्य विषयगत क्षेत्रका योजना र कार्यक्रममा एकिकृत गर्दै लैजाने, बहुप्रकोप पुर्वसूचना प्रणाली र विपद जोखिम सूचना आंकलनको उपलब्धता र पहु“चमा उल्लेख्य वृद्धि गर्ने गन्तव्य निर्धारण गरेको छ ।

प्रदेश, स्थानीय तह तथा समुदाय स्तरमा खुला स्थानको पहिचान गरी पूर्वाधार विकास गरी संरक्षण गर्नुका साथै पहाडी जिल्लाका दुर्गम स्थानमा हेलिप्याडको व्यवस्था गर्ने, विपद पश्चातका पुनर्लाभ, पुनस्र्थापना र पुनर्निमाणका चरणमा थप जोखिमको अवस्था सृजना हुन नदिन र प्रभावकारी विपद जोखिम न्यूनिकरण गर्न ‘अझै राम्रो र बलियो बनाऔं’ भन्ने अवधारणालाई प्रभावकारी रुपमा कार्यान्वयन गर्नुका साथै ३० बुँदामा रणनीति तयार गरेको छ ।

बाढी, पहिरो र डुवानको सन्त्रास बढ्यो

सुदूरपश्चिम प्रदेशमा हरेक वर्ष बाढी, डुवान र पहिरोको जोखिम रहदै आएको छ । असारदेखिनै शुरु हुने वर्षाका कारण प्रदेशका तराईका जिल्लामा बाढी तथा डुवान र पहाडी जिल्लामा पहिरो र बाढीको जोखिम हुने गरेको छ ।

शनिबार बिहान भारी वर्षासंगै बझाङको केदारस्यूँ गाउँपालिका वडा नम्बर ८ मल्लेसीमा आएको पहिरोमा छ जनाको मृत्यु भएको छ । एक जना वेपत्ता भएका छन् । २० घर पूर्ण रुपमा पुरिएका छन् । गाउ परै उजाड बनेको छ । एक सय बढि पशुचौपाया मरेका छन् । लाखौंको सम्पत्ती स्वाहा भएको छ ।

बिहिबार राती परेको वर्षाका कारण कैलालीको घोडाघोडी नगरपालिकामा एक घर, जोशिपुर गाउँपालिकाको २० घर वर्दगोरियाका १३ घर परिवार प्रभावित भएका थिए ।

मौसम पूर्वानुमान महाशाखाका अनुसार कर्णाली, महाकाली नदीको बहाव सामान्य बढ्दै जाने भएकाले सर्तकता अपनाउन आग्रह गरिएको छ । साथै तराइका साना तथा ठुला नदी क्षेत्र छेउमा रहेका स्थानीयहरूलाई सावधानी अपनाउनका लागि सुदूरपश्चिम प्रदेशको मध्यपहाडी, तराई र चुरेबाट बहने प्राय सबै स–साना नदीहरूमा बहाव बढ्ने जनाइएको छ ।

मौसम पूर्वानुमान महाशाखाले जारी गरेको बुलेटिनमा असार २६ देखि २९ गतेसम्म देशैभरका ठुला, मझौला र साना नदीमा ठुलो बाढीको जोखिम रहेकाले उक्त विपदबाट हुन सक्ने क्षति न्यूनिकरण गर्न पूर्वतयारी र प्रतिकार्यको लागि तयारी गर्न हुन सरोकारवाला सबैलाई अनुरोध गरिएको छ । सो बुलेटिनमा भनिएको छ –‘आगामी तीन दिन पछि नदि तटिय क्षेत्रका निर्माण कार्य नगर्न हुन समेत अनुरोध छ ।’

हरेक वर्षामा चिन्ता

कैलालीको टीकापुर नगरपालिका वडा नम्बर १ का दीपेन्द्र भण्डारी वर्षा होस् कि हिउँद कर्णाली नदी कटानबारे चिन्तित हुन्छन् । कर्णाली नदीले टीकापुर नगरपालिका–८ श्रीलंकामा रहेको आफनो उब्जाऊ भूमि वर्षेनी कटान गर्न थालेपछि उनी चिन्तित बनेका हुन । २०६० सालबाट नदीले कटान शुरु गरेको भए पनि पछिल्ला तीन वर्ष यता कटान तीब्र छ ।

उनी नदी कटानबारे जिल्ला प्रशासन, जिल्ला विकास समिति, स्थानीय तह, प्रदेश सरकार हुँदै संघीय सरकारसँग पटक पटक गुहार माग्न पुगे । तर कतैबाट सुनुवाइ भएन । नदी कटान भएदेखि नै सरकारी निकायहरू धाउन थालेका उनको, तीन विघा जमिन कर्णालीमा बगिसकेको छ । सात विघा जमिनमध्ये उनीसँग अहिले ४ विघा मात्रै बाँकी छ । उनी मात्रै होइनन् वर्षेनी नदी कटानले श्रीलंकाका खड्क साउँद, कालु साउँद, गोपाल साउँद, बलविरे टमट्टा, डंग्ला चौधरी सहित दर्जनौं किसानले सयौं विघा जमिन गुमाएका छन ।

नदीले वर्षेनी २० विघा भन्दा बढी जमिन कटान गर्दै आएको छ । ‘२०४० सालदेखि नै कटान शुरु भएको हो, साविक धनसिंहपुर गाविसको वडा नम्बर १ पुरै कटान भएर नदी बगिरहेको छ’ भण्डारीले भने, ‘पछिल्ला तीन वर्षमा मात्रै हजार विघा जति जमिन कटान भएको छ ।’ आफूहरूले पटक पटक विभिन्न निकाय धाएको भए पनि आश्वासन बाहेक केही नपाएको उनले गुनासो गरे ।

‘वर्षेनी राज्यलाई कर तिर्दै आएका छौं, बदलामा हामीले हाम्रो जमिन कर्णालीमा गुमाइरहेका छौं’ भण्डारीले भने । राज्य नदी नियन्त्रणमा ध्यान नदिँदा पाँच सय बढी घरपरिवार रहेको श्रीलंकाबाट थुप्रै मानिस पलायन भएका छन् ।

कर्णालीको कटानबाट आफनो उर्बर भूमि बालुवामा परिणत हुँदै गएको स्थानीय डंग्ला चौधरीले बताए । ‘सबै बाली निकै राम्रो फल्थ्यो, वर्षेनी कटान हुँदै जान थालेपछि जतिबेला पनि उठिबास लाग्न सक्छ,’ चौधरीले भने । कर्णाली सुदूरपश्चिमको कैलाली र प्रदेश ५ को बर्दियाको सीमाना भएर बग्छ । बर्दिया तर्फको कर्णालीमा तटबन्ध निर्माण भएपछि कैलालीतर्फ नदीको कटान तीब्र भएको हो ।

कर्णाली नदीले श्रीलंकामा वर्षभरि नै कटान भइरहेको टीकापुर नगरपालिका वडा नम्बर ८ का वडाध्यक्ष दीर्घ ठकुल्लाले बताए । कटान नियन्त्रणका लागि प्रदेश र संघमा पहल गरिरहेको भए पनि सुनुवाई नहुँदा किसानले उर्बरभूमि गुमाइरहेको उनले बताए ।

धमाधम कर्णाली नदीले कटान सुरु गर्न थालेपछि श्रीलंकाबासी रातभर सुत्दैनन् । पानी परेको बेला नदीको सतह बढ्ने र बाढी गाउँ पस्ने डरले उनीहरू रातभर जाग्राम बस्ने गरेका छन् । ‘पानी धेरै परेको दिन रातभरी निदाउन पाईदैन, घर छोडेर अग्लो ठाउँमा गएर बस्नुपर्छ,’ स्थानीय भोला चौहानले भने ।