मे दिवस र यसको सन्देश

पृष्ठभूमि :
मे दिवसलाई विश्वभरी भव्यताका साथ मनाउने चलन छ । नेपालमा पनि यस दिवसलाई विभिन्न कार्यक्रम गरि २०६४ सालदेखि मनाउदै आएको पाइन्छ । त्यसैले मे दिवस भनेको के हो, यसको शुरुवात कसरी भयो र विकास कसरी भयो ? भन्ने जानकारी हुन आवश्यक छ । त्यस्तै, यसको सन्देश के हो ? भन्ने बारे पनि छलफल चलाउन जरुरी छ ।
प्राचिन समयमा पनि मे दिवसलाई विभिन्न किसिमले मनाएको पाईन्छ । यो फ्रेन्च शब्दबाट उत्पत्ति भएको हो । यो शब्द श्रमिकको अधिकारसंग सम्बन्धित विषय छ । एंगेल्सले यसलाई सर्वहारा वर्गको एकता र लेनिनले वैचारिक लडाईको संज्ञा दिएका छन् । यसको ईतिहास नै श्रमिक एवं पेशाकर्मीको राजनीतिक अधिकारसंग सम्बन्धित रहेको पाईन्छ । यसको विगतदेखि वर्तमानसम्म अध्ययन गर्दा वर्तमान समयमा यो आन्दोलन विभाजित र कमजोर बन्दै गएको पाईन्छ । त्यसैले मे दिवसको अबको सन्दर्भ वैचारिक एवं वर्गीय ट्रेड युनियन आन्दोलनको विकासमा जोडदिनु रहेको छ ।

प्राचिन समयमा मे दिवस
यसको शुरुवातलाई कोट्याउँदा मे डे ९:बथ म्बथ० भन्नाले जल तथा हवाई यात्रुहरु समस्यामा पर्दा मे डे भनेर रेडियोद्वारा खबर पठाइन्थ्यो । जसको अर्थ ती यात्रुहरु समस्यामा परेका र सहयोगको याचना गरिरहेको भन्ने अर्थ लाग्दथ्यो । मे डे शब्द फ्रेन्च भाषाको :बष्मभच बाट उत्पत्ति भएको हो । यसको अर्थ ९ऋयmभ बलम ज्भउि० सहयोग गर्नुहोस भन्ने हो । मे डे लाई उखानटुक्काको रुपमा पनि प्रयोग गरेको पाईन्छ । मे डे भन्नाले सहयोगको अपेक्षा भन्ने अर्थ लाग्दथ्यो । यसलाई चाडपर्वको रुपमा पनि प्रयोग गरेको पाईन्छ । विशेषगरि युरोपतिर विशेष चाडपर्वको रुपमा मे डे लाई लिएको पाईन्छ । यसले एक वर्षलाई लगभग दुई भागमा छुट्याउने काम पनि गर्ने हुँदा वर्ष विभाजनको रुपमा लिईन्थ्यो । अर्को अर्थमा यसलाई अँध्यारो र उज्यालोको प्रतिकको रुपमा पनि प्रयोगमा ल्याइएको पाईन्छ । अथवा यसलाई जीवन र जगतको प्रतिकको रुपमा लिईन्थ्यो । मे डे बसन्त ऋतुको आगमनसंग सम्बन्धित रहेकोले यसलाई बसन्त ऋतुको स्वागतको रुपमा पनि प्रयोग गरेको पाईन्छ ।

मे दिवस : श्रमिक अधिकारको कडी
मे डे र श्रमिकको अधिकारबीचको कडीको रुपमा मे दिवसलाई लिन सकिन्छ । युरोप एवं अमेरिकामा उद्योगको विकास भईसकेपछि १९ औ शताब्दीतिर हजारौं श्रमिक र तिनका जहान छोराछोरी गरिबी, असुरक्षित कार्यस्थल र लामो कार्य घण्टा हुँदा मृत्युका शिकार हुन्थे । १८ औं शताब्दीको आरम्भमा युरोप तथा अमेरिकामा औद्योगिक गतिविधि बढ्दै गएपछि मालिक र मजदुरबीच अन्तरविरोध चर्कदै जान थाल्यो । ८ घण्टा काम, ८ घण्टा आराम र ८ घण्टा मनोरञ्जनको माग राखेर संगठित एवं असंगठित रुपमा मजदुरहरूले औद्योगिक केन्द्रमा आन्दोलन शुरु गरे । यो आन्दोलनले सन् १८८० को दशकमा ठोस रुप लियो । सन १८८६ मे १ मा अमेरिकाको सिगागो शहरका मजदुरहरु आमहडताल गर्दै सडकमा उत्रिए । मजदुरहरूमाथि व्यापक दमन भयो । कैयौ मजदुरहरूलाई गिरफ्तार गरियो । कतिको हत्या भयो, कतिलाई फासीको सजाय दिईयो । तर, मजदुरको आन्दोलनले निरन्तरता लियो र करिव चार वर्षपछि अमेरिकी सरकार मजदुरका माग पूरा गर्न बाध्य भयो । यसरी सन् १८९० देखि विश्वभरी मे दिवस मनाउने परम्पराको शुरुवात भएको पाईन्छ । ट्रेड युनियन आन्दोलनका गुरु एंगेल्स र लेनिनको बुझाईमा मे दिवसको बारेमा छलफल चलाऔ ।

मे दिवसका सम्बन्धमा एंगेल्स र लेनिनको बुझाई
एंगेल्सका अनुसार अमेरिका र युरोपका सर्वहारा वर्ग आफ्नो शक्ति प्रयोग गरिरहेका र उनिहरुले पहिलो पल्ट एउटा सेनाको रुपमा झण्डामुनि महान उद्देश्य लिएर आठ घण्टाको दिनको कामलाई कानुनी तवरबाट लागू गराउन लडिरहेका छन् । यसैगरि लेनिनले मे दिवस वर्गर्ीय विचारले लैस भएर कसी जनताको राजनीतिक स्वतन्त्रताको लागि मजदुरको ठूलो भूमिका रहोस् भनि व्यक्त गरेका छन् । अव हामी स्थापना कालमा मे दिवसको राजनीतिक नाराका बारेमा कुरा गरौ ।

मे दिवसको तत्कालिन राजनीतिक नारा
मे दिवसमा मजदुरहरुले तत्कालिन राजनीतिक नारा तय गरेका छन् । अधिकांश नारा आज पनि सान्दर्भिक छन् । ‘अन्तर्राष्ट्रिय मजदुर वर्गको एकता कायम रहोस्, बालिग मताधिकार होस, साम्राज्यवादी युद्द र औपनिवेशिक शोषणको नष्ट होस, जुलुस र सभा गर्ने अधिकार होस, मजदुर वर्गको राजनीतिक र आर्थिक संगठन निर्माण गर्ने अधिकार होस्’ लगायतका राजनीतिक नारा तय गरेका थिए ।

आजका ट्रेड युनियनको अवस्था
विश्व साम्राज्यवाद एवं पुँजीवादले अख्तियार गरेको भूमण्डलीकरण एवं उदारीकरणको नाममा श्रमिकका हक अधिकार कटौती गरेको छ । श्रमिकका सेवा सुरक्षा, वृत्ति विकास र ट्रेड युनियन अधिकारमा चुनौती खडा गरेको छ । यसैगरी नेपालमा पनि ट्रेड युनियन आन्दोलनको स्थिति हेर्ने हो भने पनि चुनौतीपुर्ण छ । नेपालमा जारी भएको संविधानमा पनि ट्रेड युनियन सम्बन्धि भएको व्यवस्था स्पष्ट छैन । पेशाकर्मीको ट्रेड युनियन हक अधिकारको कुरामा स्पष्टता छैन र श्रमिकको ट्रेड युनियन हक अधिकारमा हडताल गर्ने अधिकार को व्यवस्था छैन जसले के कुराको संकेत गर्दछ भने सकेसम्म ट्रेड युनियन अधिकार प्रदान नगर्ने यदि ट्रेड युनियन हक अधिकारका नाममा भुत्ते किसिमको ट्रेड युनियन हक अधिकार प्रदान गर्ने मनसाय देखिन्छ । अब हामी मे दिवसको सन्देशको बारेमा कुरा गरौ ।

मे दिवसको सन्देश:
ट्रेड युनियन आन्दोलन प्रतिकूल परिस्थितिबाट गुज्रिरहेको हुादा यो आन्दोलनबारे व्यापक छलफल, बहस एवं गहिरो अध्ययनको आवश्यकता छ । २१औ सताब्धिको विश्व परिस्थिति एवं श्रमिक पेशाकर्मीको हक अधिकार र तिनको बारेमा गहन अध्ययन अनुसन्धानको पनि जरुरत छ । त्यसैले सर्वप्रथम व्यापक अध्ययन र बहसद्वारा ट्रेड युनियन आन्दोलन बारे स्पष्ट ख्ष्कष्यल तयार पार्न आवश्यक छ । यसको लागि सबै ट्रेड युनियनकर्मी एक ठाउमा उभिन अथवा एकतावद्द हुन आवश्यक छ । ट्रेड युनियन आन्दोलनलाई वर्गिय आन्दोलनको रुपमा विकास गर्न आवश्यक छ । आजका श्रमिक पेशाकर्मीको मनोविज्ञानलाई आत्मसाथ गर्दै नयाँ ढंगले ट्रेड युनियन आन्दोलनको विकास गर्नु पर्दछ । ट्रेड युनियन आन्दोलनलाई यसको निर्माणकाल (औद्योगिक क्रान्ति) को बेला जस्तो र हालको जस्तो तथा विकासको नाममा NGO/INGO बादबाट मुक्त गर्नुपर्ने हुन्छ । यो आन्दोलनलाई बैज्ञानिक हतियारले लैस गर्दै अहिलेको आवश्यकता अनुसार अगाडी बढाउनु पर्ने हुन्छ ।
नेपालको सन्दर्भमा कुरा गर्दा श्रमिक पेशाकर्मीका हक अधिकारलाई मुलुकको समृद्दि संगै जोडेर अगाडी बढनु पर्ने हुन्छ । ट्रेड युनियन आन्दोलन प्रतिको यस मुलुकका राजनीतिक दल, उच्च व्यवस्थापक एवं जनता सम्मले सकारात्मक सोचाई राखेको पाईदैन । त्यसैले सर्वप्रथम ट्रेड युनियन कर्मीले मुलुकको परिवर्तनमा ट्रेड युनियनले खेलेको भूमिकाबारे सबैलाई स्पष्ट पार्नुपर्ने आवश्यकता छ र ट्रेड युनियन आन्दोलन भित्रका कमी कमजोरी लाई सच्याउन पनि हाम्रो मूल कर्तव्य हुन आउछ । यसको साथ साथै पेशाकर्मी श्रमिकका हक अधिकार लाई सुनिश्चित गर्दै मुलुकको समृद्दिमा ट्रेड युनियन आन्दोलन लाई जोडनु आजको आवश्यकता हो । नेपालको संविधानले दिशाबोध गरेको मुलुकको आर्थिकविकास र समृद्दिसंगै समाजवादको आधार निर्माण गर्ने कार्यमा यस मुलुकको ट्रेड युनियन आन्दोलनको महत्वपूर्ण कार्य हुन आउछ ।
यसको साथै आजको युग सुहाउदो बैज्ञानिक एवं बर्गीय ट्रेड युनियन आन्दोलनको विकास गर्नु समयको माग हो ।

उपसंहार:
मे दिवसको ईतिहास हेर्ने हो भने यसको शुरुवात सहयोगको मान्यताबाट शुरुवात भएको पाईन्छ । औद्योगिक मजदुरहरुले काम, आराम र मनोरञ्जनको बैज्ञानिक व्यवस्थापनको माग राखि आन्दोलनरत रहदा थुप्रै कुराहरु गुमाउनु परेको र लामो संघर्ष, बलिदान र त्यागबाट माग पूरा भएको ईतिहास पाईन्छ । तत्कालिन अवस्थामा मजदुर वर्गले उठाएका कतिपय मागहरु आज पनि सान्दर्भिक रहको पाईन्छ । यसैगरी आज विश्वव साम्राज्यवाद र पूजीावादले अंगिकार गरेको उदारवादी अर्थनीतिले श्रमिक पेशाकर्मीका हक अधिकार, सेवा सुरक्षा र वृति विकास समेतमा चुनौतीहरु खडा भएका छन । यसको लागि ट्रेड युनियन आन्दोलनको गहन अध्ययनको आवश्यकता छ ।
पूरातनवादी सोच अथवा जडता र नयाँको नाममा एनजिओ/आइएनजिओवादी सोचबाट ट्रेड युनियन आन्दोलनलाई मुक्त पार्न आवश्यक छ । यसको साथै ट्रेड युनियन आन्दोलन भित्रका कमि कमजोरीहरुलाई सच्याउनु पर्ने देखिन्छ । अबको आवश्यकता विज्ञान र प्रविधिको विकासलाई आत्मसात गर्दै २१ औ शताब्दिको बैचारिक एवं बर्गिय ट्रेड युनियन आन्दोलनको विकास एवं निर्माण गर्नु अहिलेको आवश्यकता हो र हरेक मुलुकको समृद्धि र विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नु ट्रेड युनियन आन्दोलनको अर्को महत्वपूर्ण भूमिका हो भन्ने १२९ औ मे दिवसको सन्देश हो भन्दा अतिश्योक्ति नहोला ।

(लेखक विश्व ट्रेड युनियन महासंघ, आर्थिक नियन्त्रण कमिटीका सदस्य तथा नेपाल राष्ट्रिय कर्मचारी महासंघका सल्लाहाकार समितिका संयोजक हुनुहुन्छ)