मानव अधिकार दिवसलाई स्मरण गर्दा

सम्पादकीय
आज अन्तर्राष्ट्रिय मानव अधिकार दिवस । आजभन्दा अठसठ्ठी वर्ष अघि संयुक्त राष्ट्रसंघ महासभाले मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्र पारित गरेको यो दिनलाई संसारभरि अन्तर्राष्ट्रिय मानव अधिकार दिवसका रूपमा मनाइने गरिएको छ । यो दिवस मनाउने भनेको मानवअधिकारको सम्मान, संरक्षण र सम्बद्र्धनमा सरकार तथा राज्यहरूले केकस्ता प्रयास गरिरहेका छन् ?, मानव अधिकार हनन् तथा उल्लंघनको अवस्था कस्तो छ ? र यस्ता हनन्का घटना नियन्त्रण गर्नका लागि कसले के भूमिका निर्वाह गरिरहेका छन् भन्ने आ“कलन गर्ने अवसर हो । युद्ध, महायुद्ध, हिंसात्मक द्वन्द्व, गृह युद्धका वेला हुने मानव अधिकार हनन्को सवाल त छदैछ, सामान्य अवस्थामा पनि घरभित्र, समाजमा अथवा कुनै क्षेत्र वा समुदायमा हुने मानव अधिकार हनन्को सवाल अझैं गम्भीर छ । संयुक्त राष्ट्रसंघ महासभाले साढे छ दशक अघि मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्र जारी गरेको वेलादेखि अहिलेको अवस्थासम्म आइपुग्दा मानव अधिकारको दायरा, क्षेत्र निकै फराकिलो भइसकेको छ । हो, मान्छेले सम्मानपूर्वक र स्वतन्त्रतापूर्व बाच्न पाउने अधिकारको सुनिश्चितता मुख्य सवाल नै हो । तर, स्वतन्त्रतापूर्वक र स्वतन्त्रतापूर्वक बाच्न पाउने अवस्थाको सिर्जना सबैका लागि समान रूपमा हुनु अनिवार्य हुन्छ । अर्थात्, पहु“च र स्रोतसाधनबाट वञ्चित भएका अतिविपन्न वर्ग, समुदाय तथा क्षेत्रका बासिन्दालाई पनि पहूचवाला वा शक्ति र स्रोतसाधनमा सहज पहुच भएका व्यक्ति, समुदाय, वर्ग तथा क्षेत्र सरह समान रूपमा बाच्न पाउने अधिकार सुनिश्चित भएको अवस्था हुनु पर्दछ ।
अन्तर्राष्ट्रिय मानव अधिकार दिवस मनाइरहदा हामीले विगतदेखि अहिलेसम्म केकस्तो अवस्थाको सामना गर्नु प¥यो र परिरहेको छ भन्ने समीक्षा आवश्यक हुन्छ । राज्य अथवा सरकारको स्वभाव कठोर हुन्छ । शासन सत्ता सञ्चालन गर्नुपर्ने, ऐनकानून कार्यान्वयन गर्नुपर्ने, शान्ति सुरक्षा कायम गर्नुपर्ने भएकोले राज्यलाई बलप्रयोगको पनि अधिकार प्रदान गरिएको हुन्छ । र, यही अधिकारका बलमा नै राज्यले कतिपय प्रसङ्गमा मानव अधिकारको हनन् समेत गरिरहेको हुन्छ । त्यस्तै, शक्ति भएका, हतियार बोकेका, हिंसामा उत्रिएका समूहबाट समेत मानवअधिकारप्रतिको सम्मान कहिलेकाही गर्ने गफमा मात्रै सीमित हुने गरेको छ । यस्तै, विशेष अवसरमा यी तमाम पक्षबाट भएगरेका कामकारबाहीको गम्भीर समीक्षा आवश्यक हुन्छ ।
मानव अधिकार दिवस मनाइरहदा यतिलामो समयसम्म नेपाली जनताले भोग्नु परेको राजनीतिक संक्रमणकालको पनि चर्चा हुनु पर्दछ । राजनीतिक टकरावका कारण नै झन्डै दुई दशकदेखि आम नेपाली नागरिकले स्थानीय निकायको चुनावमा सहभागी बन्ने, चुनाव लड्ने र भोट हाल्ने अधिकारबाट वञ्चित हुनु परेको अवस्थाको पनि बहस हुनु पर्दछ । मुलुकमा राजनीतिक आवरणमा गरिने मानव अधिकार हनन्बारे चर्चा हुनु पर्दछ । दण्डहिनतामा कमी आउन नसकेको प्रसङ्ग होस् वा दलगत राजनीतिक स्वार्थका कारण गरिने अनेकथरी बन्दहडताल, चक्काजाम जस्ता कार्यक्रमका कारण आम नागरिकले भोग्नु परेको सास्तीको प्रसङ्ग यी सबैलाई मानव अधिकार हनन्का सवालका रूपमा विश्लेषण गरिनु पर्दछ । यो दिवस औपचारिकता पुरा गर्ने अवसर मात्रै कदापि होइन भन्ने मानव अधिकार संरक्षणमा लाग्ने र लागेकाहरू प्रत्येकले मनन् गर्ने दिन हो यो ।