फेरियो माघी
दाङ/नेपालगन्ज — कुनै समय थियो, माघी आयो कि कमैया कम्लरीको चहलपहल हुन्थ्यो । रमाइलोभन्दा दु:खको पर्व बनेर थारू गाउँ पस्थ्यो माघी । धेरै थारू बालिका कम्लरी भएर अर्काको घर जान्थे । पुराना कमैया कम्लरी नवीकरण गरिन्थे । अहिले फेरिएको छ ।
उद्योग वाणिज्य संघ बर्दियाले शनिबार आयोजना गरेको माघी महोत्सवमा निकालिएको थारू संस्कृति झल्कने र्याली ।
माघी आउनै लाग्दा अधिकांश थारू गाउँका घर रंगिएका छन् । दिनहुँजसो नाचगान र खानपिन चलिरहेछ । पर्व तयारीमा भ्याइनभ्याइ देखिन्छन् उनीहरू ।
‘विगतमा अरूको घरमा काम गर्न जानुपर्ने पर्व थियो यो,’ मुक्त कम्लरी विकास मञ्चकी केन्द्रीय अध्यक्ष सुनीता चौधरीले भनिन् । अगुवा महतवा संघका जिल्ला अध्यक्ष चन्द्रप्रसाद चौधरीका अनुसार माघी थारू समुदायमा नयाँ काम थाल्ने अवसर बन्दै गएको छ । ‘गाउँको अगुवा छान्ने, वर्षभरिका नयाँ योजना बनाउने, छोरीका लागि केटा खोज्ने र विवाह गर्ने समय बनेको छ,’ उनले भने ।
उनका अनुसार माघी ५ दिन चल्छ । पुस २८ गते माछा मारिन्छ भने २९ गते खसी, सुंगुर र कुखुरा काटिन्छ । ३० गते तरुल र गन्जी खन्ने गरिन्छ । माघ १ गते माघीका दिन बिहानै उठेर नदीमा नुहाएर चामल, दाल र नुन मिसाएको निसराउ छुइन्छ । मान्यजनको घरमा गएर टीका लगाइन्छ । बेलुकीपख अगुवा महतवाको घरमा सबैजना जाँड, रक्सी र तरकारी लिएर भेला हुन्छन् ।
सबै मिलेर खाएपछि नयाँ महतवा चयन गरिन्छ । नयाँ योजना बनाइन्छ । महतवाको घरबाट सुरु गरी सबै घरमा पुगेर नाचिन्छ । भोलिपल्ट दिदीबहिनीको घरमा भिक्षा दिन जाने चलन छ । अन्त्यमा नाचगानको पैसाबाट भोज गरेर माघी समापन हुन्छ ।
माघी पर्व हलो जोत्ने, बाली भित्र्याउनेजस्ता कामसँग सम्बन्धित रहेको थारू संस्कृतिका अध्येता महेश चौधरीले बताए । ‘खेतीपाती गर्ने, गरगहना लगाउने, पूजाआजा गर्ने, नाचगान गर्ने परम्परा पुरानै हो,’ उनले भने, ‘थारू जातिभित्र विविधतापूर्ण संस्कृति छ । कुनै समुदायमा घोडाको पूजा गर्ने चलन पनि छ ।’ थारूले मुसा, घोंगीजस्ता परिकार आदिमकालदेखि खाँदै आएको उनले बताए । ‘अहिले पनि थारू घरमा माघीमा यी सबै परिकार पाक्छन्,’ उनले भने ।
माघीमा नयाँ योजना गीतमार्फत व्यक्त गरिन्छ । यसलाई मघौटा भनिन्छ । ‘अब नयाँ के गर्ने भन्नेबारे हरेक घरमा योजना बन्छ, गाउँको अगुवा छानिन्छ,’ थारू कल्याणकारिणी सभाका अध्यक्ष भुवन चौधरीले भने, ‘घर बनाउने, विवाह गर्नेजस्ता घरायसी कामका योजना पनि बन्छन् ।’
लोकतान्त्रिक अभ्यास
अघिपछि परिवारका सदस्य घरमूलीसँग कमै बोल्छन् । स्थानीयले बडघर (गाउँको अगुवा) सँग वादविवाद गर्दैनन् । तर माघी यस्तो लोकतान्त्रिक पर्व हो, जसले निर्धक्कसाथ बोल्ने अवसर जुराउँछ । घरमूली र बडघरले गरेका निर्णयको ठाडै आलोचना गर्न छुट दिइन्छ । त्यसैले माघीलाई लोकतान्त्रिक पर्व भन्न थालिएको छ ।
माघीको दोस्रो दिन परिवारका सबै सदस्य भेला हुन्छन् । बुबा, आमा, श्रीमान्, श्रीमतीदेखि छोराछोरीसमेत सामूहिक खानपिन (खोज्नीबोज्नी) गर्छन् । ‘घरमूलीले वर्षभरि गरेका काम, कारबाही र आयव्यय मौखिक रूपमा प्रस्तुत गर्छन् । पालैपालो हरेक सदस्यलाई टिप्पणी गर्न समय दिइन्छ,’ बाँके बैजनाथ गाउँपालिका–८, फत्तेपुरका पूर्वबडघर चन्द्रबहादुर चौधरीले भने ।
उनका अनुसार घरमूलीको कामप्रति चित्त नबुझे परिवारका सदस्यले अर्कैलाई घरमूली छनोट गर्नछन् । गल्ती–कमजोरी सच्याउन तयार भए पुरानैलाई निरन्तरता दिन सक्छन् । उमेर पुगेका मात्रै होइन, परिवारका सदस्यका रूपमा रहेका छोराछोरीले पनि आफ्ना कुरा राख्न पाउँछन् । उनीहरूले बढी काम गर्नुपरेकोदेखि लिएर खानपिन, लत्ताकपडाका कुरा पनि राख्छन् । उनीहरूको मागलाई घरमूलीले सम्बोधन गर्नुपर्छ । ‘यसले परिवारका सदस्यबीच सम्बन्ध कसिलो बनाउँछ,’ पूर्वबडघर चन्द्रबहादुरले भने, ‘परिवारबीच सम्बन्ध सुधारसँगै लोकतन्त्रको अभ्यास गर्न सिकाउँछ ।’
परिवारभित्र खोज्नीबोज्नी सकेपछि बडघरको पालो आउँछ । गाउँभरिका किसानले भेला भएर बडघरको भूमिकाप्रति प्रश्न गर्छन् । बडघरले सबैको जवाफ दिनैपर्छ । विवाह, मृत्यु संस्कार, देवीदेवताको पूजा, गाउँमा भएका आम्दानी तथा खर्च र सार्वजनिक कामबारे बडघरले कुरा राख्छन् । सबैले त्यसमा टिप्पणी गर्छन् ।
बडघरको भूमिका प्रभावकारी भए/नभएको छलफल गरिन्छ । ‘भूमिका सकारात्मक नभए नेतृत्वका लागि खुला निर्वाचन गरिन्छ, एकभन्दा बढी बडघरको दाबी गर्ने देखिए हात उठाएरै मत दिइन्छ,’ बाँके बैजनाथ गाउँपालिका गुरदियालपुर गाउँका बडघर केदार थारूले भने, ‘कुनै–कुनै गाउँमा बडघरका लागि चुनाव नै हुन्छ ।’
गाउँका लागि आफ्नै तरिकाले नीति–नियम बनाइन्छ । सार्वजनिक कामका लागि श्रमदान, विवाह, मृत्यु संस्कारका लागि आवश्यक पर्ने जनशक्ति परिचालन, देवीदेउताको पूजा, थारू देउताको देउथानको हेरदेख, कुलो, पानीलगायत कामको नीति बन्छ । त्यही नीतिका आधारमा बडघरले गाउँको नेतृत्व गर्छन् ।
