विश्व ट्रेड युनियन महासंघ र आर्थिक व्यवस्थापन
पृष्ठभूमि
संसारभरका श्रमिक पेसाकर्मीलाई एकतावद्व गर्दै वर्गीय ट्रेड युनियन आन्दोलनको विकास गर्ने उद्देश्यका साथ विश्व ट्रेड युनियन महासंघको स्थापना भएको हो । यसको विकास र विस्तारमा तीनवटा महत्त्वपूर्ण पक्ष छन् । ती हुन् राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक पक्ष । राजनीतिक सवालमा समाजवादी विचार पक्षधरको विकास गर्दै वर्गीय ट्रेड युनियन आन्दोलनको विकासमा जोड दिन्छ । सामाजिक पक्षको कुरा गर्दा सामाजिक न्याय, उत्पादन र उत्पादकत्वमा वृद्धि र समान वितरणमा विश्वास गर्नुको साथै उत्पादनका साधनमा सबैको पहुँच पुर्याउने कुरामा जोड दिन्छ । अर्को यसको महत्त्वपूर्ण पाटो आर्थिक पक्ष हो । आर्थिक पक्षको कुरा गर्दा व्यवस्थापनको कुरो आउँछ । आर्थिक व्यवस्थापनसँग आर्थिक स्वाधिनता, आर्थिक रूपान्तरण, आर्थिक प्रशासनिक कार्य एवं आर्थिक योजना जोडिएका छन् ।
विश्व ट्रेड युनियन महासंघ
वर्गीय ट्रेड युनियन आन्दोलनको विकास, स्वतन्त्रता, एकताको उद्देश्यका साथ विश्व ट्रेड युनियन महासंघको ३ अक्टुवर १९४५ मा फ्रान्सको राजधानी पेरिसमा स्थापना भएको थियो । फासिवादको अन्त्य र संसार भरीका श्रमिकहरूले संगठन गर्ने, सामुहिक सौदावाजी गर्ने र हडताल गर्ने अधिकार सुनिश्चितताको लागि यसको स्थापना भएको हो ।
यसले लिंग, जाति र रंगका आधारमा श्रमिक माथिको भेद्भावको विरोध गर्नुका साथै समानताको अधिकार, न्यूनतम ज्याला, कामको अधिकार र काम गर्ने समय निर्धारणमा जोड दिएको छ । साथै, विकासोन्मुख राष्ट्र र त्यहाँका श्रमजीवी जनतालाई आर्थिक रूपले स्वतन्त्र, स्वाधिन एवं आत्मनिर्भर गराउने कुरा यसको स्थापनाकालमा नै घोषणा गरिएको हो ।
यसको कार्यक्रमबारे चर्चा गर्दा विश्वमा क्रियाशील ट्रेड युनियनहरूलाई संगठित गर्नु रहेको छ । यसको साथै युद्धको विरुद्धमा र शान्तिको पक्षमा लागिपर्नु पनि हो । विश्वका श्रमजीवी वर्गको मुक्ति आन्दोलनलाई सहयोग पुर्याउनु पनि रहेको छ । संयुक्त राष्ट्रसंघ र त्यसका एजेन्सी संस्थाहरू मार्फत विश्वका श्रमिकहरू हक अधिकारका लागि अन्तर्राष्ट्रिय अभिसन्धी पारित गर्नु र पारित सन्धी कार्यान्वयन गराउन प्रयत्न गर्नु पनि हो । श्रमिकको आर्थिक र सामाजिक रूपान्तरणमा सहयोग पुर्याउनु पनि हो । यसको सैद्धान्तिक पाटोलाई हेर्दा विश्वका सबै मुलुकका ट्रेड युनियनहरूबीच सहयोग र समन्वयको वातावरण सिर्जना गर्नु रहेको छ । आवद्ध ट्रेड युनियनहरूसँग जीवन्त सम्पर्क गरी उनीहरूका क्रियाकलापमा सहयोग र ऐक्यवद्धता जनाउँदै अघि बढ्नु हो । साथै, आप्रवासी श्रमिकहरूको हित र रक्षाका लागि कार्य गर्नु र विद्यमान स्रोतसाधनको परिचालन गरी विश्व ट्ेरड युनियन महासंघबारे व्यापक प्रचारप्रसार गर्नु पनि यसको सैद्धान्तिक पक्ष हो । त्यसैले आज विश्वमा ६ वटा महादेशका एक सय २६ देशका श्रमिक पेसाकर्मीहरू गरी लगभग १० करोड श्रमिक विश्व ट्रेड युनियन महासंघसँग आवद्ध छन् ।
आर्थिक स्वाधिनता
आज विश्वको ट्रेड युनियन आन्दोलन विभाजित छ । पुँजीवादी एवं प्रतिक्रियावादीले यसलाई विभाजित गरिदिएका छन् । विभाजनको एक प्रमुख कारक तत्व आर्थिक पनि हो । ट्रेड युनियनका नेता एवं आर्थिक सहयोगका नाममा खरिद गर्नु र आर्थिक भ्रष्टिकरणमा डुबाएका छन् । जसले गर्दा ट्रेड युनियन आन्दोलन भुत्ते र कमजोर बन्दै गएको छ । त्यसैले हामीले यस बारेमा बेलैमा सचेत हुनु पर्दछ र आर्थिक स्वाधिनतालाई दह्रोसँग पक्डेर अगाडि बढ्नु पर्दछ । महासंघले आफू सम्वद्ध ट्रेड युनियनका नेता र सदस्यहरूलाई आर्थिक पराधिनताबाट मुक्त गर्ने आर्थिक कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु पर्दछ । यसको लागि राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको निर्माणमा सम्बन्धित सरकारको एवं ट्रेड युनियनको ध्यान केन्द्रित गर्नु पर्दछ । राष्ट्रिय अर्थतन्त्र निर्माणको लागि राष्ट्रियकरणमा आफ्ना गतिविधि सञ्चालन गर्नु आवश्यक छ । औद्योगीकरणको माध्यमबाट उन्नत राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको निर्माणद्वारा आर्थिक स्वाधिनता प्राप्त हुने हुँदा यसैमा केन्द्रित हुन आवश्यक छ । यसको साथै विकासोन्मुख मुलुकको लागि भूमिसुधार आर्थिक स्वाधिनताको प्रमुख औजार हो र कृषिको व्यवसायीकरण र शहरीकरण भूमिसुधारको प्रभावकारी स्वरूप भएको कुरामा जोड दिनु पर्दछ ।
आर्थिक रूपान्तरण
अहिलेको विश्वमा आर्थिक रूपान्तरणको प्रसंगमा प्रमुख रूपमा तीन वटा कुराहरू जोडिएको पाइन्छ । ती हुन्, सहकारी, निजी र सरकारी क्षेत्र । अथवा, श्रमिक पेसाकर्मीको आर्थिक रूपान्तरण यी ३ वटा क्षेत्रद्वारा गर्न सकिन्छ भन्ने हो । उत्पादकत्व बृद्धि र सामाजिक न्याय सँगसँगै लिन सकिने गरी हुने विकासमा जोड दिनुपर्ने हुन्छ । गरिबी, अभाव र शोषणबाट श्रमजीवी एवं पेसाकर्मीलाई मुक्त पार्नु र विकासको प्रतिफल प्राप्त गर्ने हकदारका रूपमा स्थापित गराउनुपर्ने हुन्छ । उत्पादनका साधनको पहुँचबाट टाढा भएकालाई उत्पादनका साधनमा पहुँच पुर्याउन जोड दिनु पर्दछ । साथै, मानवीय सीप तथा क्षमताको विकास गर्ने अवसरबाट वञ्चित भएकालाई त्यो गुमेको अवसर प्राप्त गर्ने वातावरण सिर्जना गर्ने तर महासंघको ध्यान केन्द्रित हुन आवश्यक छ ।
आर्थिक प्रशासन
आर्थिक प्रशासन भन्नाले आर्थिक स्रोत साधनको संकलन, बाँडफाँट, उपयोग, लेखांकन, प्रतिवेदन, मूल्यांकन र पृष्ठपोषणको समग्र पक्ष भन्ने बुझिन्छ । आर्थिक बृद्धि, आर्थिक स्वामित्व र सामाजिक न्याय हासिल गर्ने मुख्य माध्यम नै आर्थिक प्रशासन हो । यसका प्रमुख कार्यहरू वित्तीय स्रोत साधनको अनुमान र पहिचान, प्राप्ति, बाँडफाँट, कोष व्यवस्थापन खर्च, लेखापालन, आन्तरिक नियन्त्रण, प्रतिवेदन, लेखापरीक्षण अनुमोदन, अनुगमन र मूल्यांकन हुन । विशेषगरी विश्व ट्ेरड युनियन महासंघको आर्थिक प्रशासन स्रोत साधन प्राप्तिमा मितव्ययिता, स्रोत साधन परिचालनमा दक्षताको आवश्यकता छ ।
आर्थिक कार्ययोजना
महासंघको आर्थिक कार्ययोजनाको कुरा गर्दा यसका दुई प्रकारका स्रोतबारे छलफल चलाउन सकिन्छ– आन्तरिक स्रोत र बाह्य स्रोत । अर्को अर्थमा सदस्यता शुल्कको नियमितता, सहकारी सञ्चालन, प्रकाशन आदिद्वारा आर्थिक संकंलन गर्नु पर्दछ । सांस्कृतिक कार्यक्रम एवं तालिम प्रशिक्षणद्वारा आफ्ना सदस्यहरूलाई प्रशिक्षित पार्नुका साथै आर्थिक उपार्जन गर्न सकिन्छ । एफएम रेडियो, टेलिभिजनद्वारा आफ्नो प्रचारप्रसार र आर्थिक हैसियत बढाउन सकिन्छ । श्रमसँग सम्बन्धित एजेन्सीसँग समन्वय गरी श्रमिकको नाममा छ्टयाइएको साधन स्रोतलाई परिचालन गरी आफ्ना सदस्यलाई प्रशिक्षित पार्नुको साथै आर्थिक स्रोत संकलन गर्न सकिन्छ ।
उपसंहार
वर्तमान अवस्थामा ट्रेड युनियन आन्दोलन कमजोर अवस्थामा छ । यसका कमजोरीका आन्तरिक र बाह्य कारण छन् । आन्तरिक कारण सहायक हुन भने बाह्य कारण प्रधान हुन् । त्यसैले ट्रेड युनियन आन्दोलनभित्र देखापरेका आन्तरिक कारणहरू अराजकता, अवसरवाद, अर्थवाद, वर्ग समन्वयवाद र ट्रेड युनियनवादबाट यस आन्दोलनलाई मुक्त पार्नु पर्दछ । बाह्य कारणको कुरा गर्दा औद्योगिक क्रान्तिको आसपासबाट शुरु भएको ट्रेड युनियन आन्दोलन २१ आंै शताब्दीमा कसरी अगाडि बढ्ने भन्ने प्रश्न खडा भएको छ । यसको स्थापनाकालमा निषेधको राजनीतिबाट शुरु भएको प्रवृति अहिलेका दिनमा कसरी अगाडि बढ्ने भन्ने प्रश्न खडा भएको छ । सरकारसँग, रोजगारदातासँग यसको सम्बन्ध कस्तो रहने भन्ने कुरा छ । वर्तमान अवस्थामा निर्मित ऐन कानूनहरू श्रममैत्री छैनन् । ट्रेड युनियनहरू अधिकारलाई कुण्ठित पारिदैछ । आज विश्वमा विश्व ट्ेरड युनियन महासंघ पुँजीवाद र साम्राज्यवादका विरुद्धमा संघर्षरत छ । त्यसैले महासंघको आर्थिक व्यवस्थापन मजबुत बनाउन आवश्यक छ । अहिलेको विश्वमा पुराना सोंच मान्यताले मात्र यो अघि बढ्न सक्दैन । यसले आफ्ना सदस्य एवं श्रमजीवी जनतालाई केन्द्रमा राखेर अघि बढ्नु पर्दछ । यसको साथै वर्तमान अवस्थामा विज्ञान तथा प्राविधिको विकासलाई उपभोग गर्न सक्नु पर्दछ । सरकार, सहकारी, निजी क्षेत्र र राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय संघसंस्थासँगको समन्वयबाट आफ्ना गतिविधि अगाडि बढाउनु पर्दछ । महासंघले ट्रेड युनियन आन्दोलनलाई रूपान्तरण गर्दै आर्थिक प्रशासनको वैज्ञानिक प्रणालीलाई कार्यान्वयन गर्दै आर्थिक स्वाधिनता, आर्थिक रूपान्तरणलाई केन्द्रमा राख्दै वैज्ञानिक कार्ययोजना तयार पारी अघि बढ्नु वर्तमान समयको माग हो ।
(लेखक विश्व ट्रेड युनियन महासंघ आर्थिक नियन्त्रण कमिटीका केन्द्रीय सदस्य हुन् ।)
