प्रदेश नम्बर ७ मा आयुर्वेद, योग र जडीबुटीको समग्र अवस्था

अथर्वबेदबाट प्रादुर्भाव भएको आयुर्वेद त्रिदोष सिद्धान्त, पञ्चमहाभूत सिद्धान्त, नाडी विज्ञान, रसायन, बाजीकरण, पूर्वकर्म र पञ्चकर्म, क्षारसुत्र विधिमा आधारित संसारकै सबैभन्दा पुरानो र भरपर्दो चिकित्सा पद्धति हो । रोग लागेको व्यक्तिको रोगको उपचार र स्वस्थ व्यक्तिको स्वास्थ्य रक्षा गर्नु आयुर्वेदको सिद्धान्त हो, जुन शाश्वत अनन्त र अनादी छ । आयुर्वेद नेपालको मौलिक चिकित्सा पद्धति हो ।
नेपालको संविधानको भाग ४ मा राज्यका निर्देशक सिद्धान्त, नीति तथा दायित्व अन्तर्गत धारा ५१ को (ज) ७ नम्बर बँुदामा नेपालको परम्परागत चिकित्सा पद्धतिको रूपमा रहेको आयुर्वेदिक, प्राकृतिक चिकित्सा र होमियोप्याथिक लगायत स्वास्थ्य पद्धतिको संरक्षण र प्रवद्र्धन गर्ने नीति उल्लेख भएको छ ।
राष्ट्रिय आयुर्वेद स्वास्थ्य नीति २०५२ अनुसार आयुर्वेद नेपालको मौलिक राष्ट्रिय चिकित्सा पद्धति हो । हिमालय र जलस्रोत जस्तै सम्पदाको रूपमा आयुर्वेद चिकित्साको परम्परा, पाण्डुलिपि, अभिलेख र प्रशस्त पाइने खनिज, जान्तव र जडीबुटीहरूको प्रयोगले नेपालमा महत्त्वपूर्ण स्थान लिएको छ । अहिलेको विश्व परिवेशमा पनि आयुर्वेद र योग सम्बन्धी वैज्ञानिक अनुसन्धान भइरहेको अवस्थामा आम नागरिकको पहुँचमा आयुर्वेद सेवा पुर्‍याउनु अति आवश्यक देखिन्छ ।
चौधौ योजना अनुसार, सबै प्रदेशहरूमा आवश्यकता अनुसार आयुर्वेदिक लगायत अन्य वैकल्पिक चिकित्सा विधिको सेवा विस्तार तथा आयुर्वेद औषधिको अनुसन्धान, उत्पादन, गुणस्तर निर्धारण तथा वितरणबारे उल्लेख गरिएको छ ।
प्रदेश नम्बर ७ को मन्त्रीपरिषदको निर्णयअनुसार, सामाजिक विकास मन्त्रालयको काम, कर्तव्य र अधिकारको ५८ औं बुँदा अन्तर्गत २८ औं बुँदामा आयुर्वेद, युनानी, आम्ची होमियोपेथिक, प्राकृतिक चिकित्सा लगायतका अन्य प्रचलित परम्परागत स्वास्थ्य उपचार सेवा सम्बन्धी प्रदेशस्तरीय मापदण्ड निर्धारण, कार्यन्वयन, अनुगमन र नियमन सम्बन्धी व्यवस्था रहेको छ ।

प्रदेश नम्बर ७ मा आयुर्वेदको समग्र अवस्था
प्रदेश ७ मा ८८ वटा स्थानीय तह छन् । जसमा ३८ वटा स्थानीय तहमा ४२ आयुर्वेद स्वास्थ्य संस्था रहेका छन् भने ५० वटा स्थानीय तहमा आयुर्वेद स्वास्थ्य संस्था छैनन् । ४२ वटै आयुर्वेद स्वास्थ्य संस्थाहरूको तथ्यांकअनुसार त्यहाँबाट आर्थिक वर्ष २०७३/०७४ मा एक लाख ४८ हजार एक सय ३५ जना सेवाग्राहीले सेवा लिएको देखिन्छ । ७ नम्बर प्रदेशमा जम्मा आयुर्वेद चिकित्सक दरबन्दी ९ (हाल ४ रिक्त १ अध्ययन बिदा, कविराज ४२ दरबन्दी मा हाल ५ रिक्त र बैध्य दरबन्दी ४९ रहेकोमा ६ रिक्त रहेको अवस्था छ ।

आयुर्वेद चिकित्साका सकारात्मक पक्ष

• दीर्घरोगीहरू (Chronic Disease) जीवनशैलीगत रोगहरू (Life Style Disease) र नसर्ने रोगहरू
• (Non-Communicable Disease) को व्यवस्थापनमा सहयोगी सिद्ध हुने ।
• जडीबुटीहरूबाट बनेको औषधि आयुर्वेद उपचार पद्धतिमा प्रयोग हुने भएकोले यसको दुष्प्रभाव (Side effect) कम हुने ।
• (स्थानीय स्तरमा उपलब्ध जडीबुटीबाट उपचार गर्न सकिने हुनाले कम खर्चिलो र बढी प्रभावकारी हुने ।
• प्रकृतिबाट प्राप्त जडीबुटी नै प्रयोग हुने हुँदा मानव स्वास्थ्यमा राम्रो प्रभाव पर्न जाने भएकोले बातावरणमैत्री (Eco-friendly) हुने ।
• आयुर्वेद चिकित्सा पद्धतिका मुख्य विशेषता रसायन औषधि प्रयोग जसले शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ (Immunity Power Enhancing) ।
• पूर्वकर्म र पञ्चकर्म (बमन, बिरेचन, बस्ति, नस्य, रक्तमोक्षण) आयुर्वेद चिकित्सा पद्धतिको मुख्य आकर्षक शरीर शुद्धिकरण विधि हो ।

प्रदेश नम्बर ७ सामाजिक विकास मन्त्रालयबाट आयुर्वेद र योग प्रवद्र्धनका लागि भएका प्रयासहरू
१) प्रादेशिक आयुर्वेद प्रतिष्ठान (Provincial Aayurved Academy) को सम्भाव्यता अध्ययन, DPR निर्माण र स्थापना : हालसम्म आन्तरिक मामिला तथा कानुन मन्त्रालय र मुख्यमन्त्री तथा मन्त्रीपरिषदको कार्यालयबाट सैद्धान्तिक स्वीकृति प्राप्त भइसकेको ।
२) प्रादेशिक पञ्चकर्म र योगकेन्द्र स्थापना
३) प्रादेशिक नमुना Herbal Garden निर्माण : Herbal Tourism मा सहयोग पुर्‍याई जडीबुटीहरूको संरक्षण र सम्बर्धनमा सहयोग पुराउन ।
४) जडीबुटी संकलन तथा प्रशोधन केन्द्र निर्माण
५) आयुर्वेद सम्बन्धी जडीबुटी पहिचान र उच्च देखिएका रोगहरूको अनुसन्धान कार्यक्रम
६) अति आवश्यक आयुर्वेद औषधि खरिद
७) स्वस्थ जीवन कार्यक्रम र आरोग्य नेपाल कार्यक्रम
८) पूर्वकर्म र पञ्चकर्म तथा योग कार्यक्रम सञ्चालन (९ वटै जिल्लामा)
९) ९ वटै जिल्लामा योग शिविर सञ्चालन
१०) दुर्गम ठाउँमा आयुर्वेद सहितको विशेषज्ञ स्वास्थ्य शिविर सञ्चालन
११) स्थानीय तह तथा सरोकारवालासँग आयुर्वेद तथा वैकल्पिक चिकित्सा प्रवद्र्धन र जीवनशैली व्यवस्थापन सम्बन्धी अन्तरक्रिया कार्यक्रम
१२) विद्यालय आयुर्वेद, योग शिक्षा कार्यक्रम सम्बन्धमा सरोकारवालासँग अन्तरक्रिया गरी प्याकेज निर्माण तथा प्रशिक्षक प्रशिक्षण तालिम
१३) आयुर्वेद चिकित्सक र कविराज र वैद्यहरूलाई फिजियोथेरापी र म्ष्कबदष्ष्तिथ तथा पूर्वकर्म र पञ्चकर्म र योग सम्बन्धी तालिम (४२ आयुर्वेद स्वास्थ्य संस्थालाई)
१४) कर्मचारीलाई तनाब व्यवस्थापन तथा प्रदूषणबाट स्वास्थ्य समस्या न्यूनीकरण कार्यक्रम,

प्रदेश नम्बर ७ मा आयुर्वेद र योग सेवा विस्तार तथा प्रवद्र्धनका लागि गर्नुपर्ने कार्यहरू

• आयुर्वेद संस्थाहरूमा रिक्त रहेका आयुर्वेद चिकित्सक, कविराज, र वैद्यका दरबन्दीहरूको तत्काल पदपूर्ति गरिनुपर्ने ।
• आयुर्वेद संस्था नभएका ७ नम्बर प्रदेशका ५० स्थानीय तहमा आयुर्वेद चिकित्सा सेवाको पहुँच पुर्‍याउनुपर्ने । तत्कालका लागि प्रत्येक प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्र र स्वास्थ्य चौकीबाटै आयुर्वेद सेवा दिन कम्तिमा प्राथमिक स्वास्थ्य केन्द्रमा आयुर्वेद कविराज र स्वास्थ्य चौकीमा आयुर्वेद वैद्यको दरबन्दी राख्न सकिने ।
• एकीकृत स्वास्थ्य सेवा व्यवस्थापन (One Door Treatment Centre) गरी एलोपेथिक र आयुर्वेद स्वास्थ्य सेवा एउटा केन्द्रबाट प्रदान गरिनुपर्ने, त्यसका लागि प्रत्येक अस्पतालमा न्यूनतम आयुर्वेद चिकित्सकसम्मको दरबन्दी राखिनुपर्ने ।
• आयुर्वेदको विद्यमान संगठन तथा संरचनाको थप सुदृढीकरण गरी प्रदेशस्तरमा विशेषज्ञ सहितको र प्रत्येक स्थानीय तहमा कम्तिमा एक आयुर्वेद चिकित्सक सहितको आयुर्वेद तथा वैकल्पिक चिकित्सा सेवा प्रदान गरिनुपर्ने ।
• आधारभूत आयुर्वेद तथा पूरक चिकित्सा सेवा नि:शुल्क गराउनुपर्ने ।
• नसर्ने रोग, दीर्घरोग, मानसिक रोग, तथा जेष्ठ नागरिकको स्वास्थ्य प्रवद्र्धनमा आयुर्वेद चिकित्सालाई समावेश गर्ने ।
• प्रादेशिक स्वास्थ्य कार्यक्रमहरूमा जनमानसमा लैजान सूचना प्रवाह, जनचेतना अभिवृद्धि र घरेलु जडिबुटीको प्रवद्र्धन गर्नुपर्ने ।
• आयुर्वेद स्वास्थ्य कार्यक्रमहरू जनमानसमा लैजान सूचना प्रवाह, जनचेतना अभिवृद्धि र घरेलु जडीबुटीको प्रवद्र्धन गर्नुपर्ने ।
• आयुर्वेद स्वास्थ्य संस्थाहरूबाट योग, फिजियोथेरापी, क्षारसुत्र, पूर्वकर्म, पञ्चकर्म सेवा अनिवार्य रूपमा सञ्चालन गरिनुपर्ने ।
• आयुर्वेदको शिक्षागत एवं जनशक्तिको विकास प्रदेश्स्तरबाट गरिनुपर्ने ।

योग :
योगको अर्थ जोड्नु वा सम्मिलित हुनु भन्ने बुझिन्छ । योगको शब्दको पहिलो वर्णन ऋग्वेदमा पाँच हजार वर्ष अगाडि भएको इतिहास छ तसर्थ शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र अध्यात्मिक स्वास्थ्यको समग्र जोड्नै योग हो जसमा शरीर, मन, ईन्द्रीय र आत्माको सन्तुलन आवश्यक छ । अहिले विश्वभरमा योगको प्रचारमा भारतका स्वामी रामदेवको मुख्य भूमिका देखिन्छ । योगले मुख्यतया चित्तका वृतिहरू (Thought) को नियन्त्रण, सकारात्मक सोचको विकास, आत्मविकास शरीरमा अक्सिजनको मात्रा बढाई शरीरमा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमताको विकास गर्दछ । अष्टांग योग अन्तर्गत यम, नियम, आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान, समाधी पर्छन् ।

योग चिकित्साका सकारात्मक पक्षहरू

• तनाव व्यवस्थापनमा महत्त्वपूर्ण योगदान
• मानसिक स्वास्थ्य व्यवस्थापनको मुख्य आधार
• सकारात्मक सोचको विकास र सामाजिक सद्भाव सन्तुलन गर्नमा सहयोगी सिद्ध हुने ।
• कुलतमा फसेका युवकयुवतीहरूलाई योगको माध्यमबाट सहयोग गर्न सकिने ।
• जीवनशैलीगत रोगहरू (Life Style Disease) जस्तै : उच्च रक्तचाप, मधुमेह, दम, बाथरोग, मोटोपना, डिप्रेसन, आदिको नियन्त्रणमा योगको मुख्य भूमिका हुने ।
• योगलाई खेलकुद चिकित्सा (Sports Medicine) मा जोड्दा शारीरिक विकासमा थप सहयोग गर्ने ।
• बालबालिकाहरूमा योगको शिक्षा दिँदा समग्र स्वास्थ्यको उन्नतिका साथसाथै राम्रो संस्कारको पनि विकास हुने ।

प्रदेश नम्बर ७ मा जडीबुटीको समग्र अवस्था, निर्यात र राजस्व संकलनको अवस्था
स्वास्थ्य संस्था र अस्पतालको पहुँच नभएको क्षेत्रमा वरिपरी पाइने जडिबुटीहरूको सहि सदुपयोग गरी रोग निवारणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ भने स्थानीय स्तरमा जडीबुटी खेती गरी आर्थिक स्तर सुधार गर्न र हिमाल, पहाड, तराईमा हुने बहुमूल्य जडीबुटीको राजस्वबाट राज्यलाई समेत फाइदा पुगेको देखिन्छ ।

माथिको तालिका अनुसार हाल प्रदेश नम्बर ७ बाट निर्यात हुने जडिबुटीको वार्षिक परिणाम १२ लाख २३ हजार ५ सय ६४ किलोग्राम र त्यसबाट वार्षिक तीन करोड ११ लाख ७० हजार ६ सय २७ रुपैयाँ संकलन भएको अवस्था छ । व्यवस्थित रूपमा जडिबुटी खेति, जडीबुटीहरूको व्यवस्थित संकलन र निर्यात, प्रशोधनको राम्रो व्यवस्था तथा औषधि उत्पादन र निर्यातको व्यवस्थापन गर्नसके प्रदेश नम्बर ७ को समृद्धिको मूल आधार जडीबुटी नै बन्ने निश्चित छ ।

प्रदेश नम्बर ७ को जडीबुटीको प्रयोगबाट विकासमा पुग्न सक्ने सम्भावना

• जडीबुटी मानव जीवनका लागि आवश्यक पर्ने सबै खाले आयुर्वेदिक औषधि निर्माणको मुख्य स्रोत रहेको ।
• जडीबुटीको उत्पादन, संकलन, तथा प्रशोधनमा सुधार गर्नसके ७ नम्बर प्रदेशको मुख्य आयस्रोत बन्न सक्ने ।
• जडीबुटीको उत्पादन, संकलन, तथा प्रशोधनमा सहभागी हुनसके यस प्रदेशका वासिन्दाको बेरोजगारी कम हुनुका साथै प्रतिव्यक्ति आय बढ्न गई देश विकासमा टेवा पुग्ने ।

(लेखक प्रदेश सातको सामाजिक विकास मन्त्रालयमा आयुर्वेद तथा वैकल्पिक चिकित्सा शाखा प्रमुख हुन्)