सानो प्रयासले पनि विद्यालयमा बदलाव ल्याउन सकिन्छ
सामुदायिक विद्यालयहरूमा बालबालिकाहरूको सिकाई सवालमा विभिन्न खालका मत छन् । शिक्षकहरू आफूले मिहेनत गरिरहेको तै पनि त्यस अनुसारको सिकाई उपलब्धि प्राप्त नभएको गुनासो गर्छन् । अभिभावकहरूको गुनासो छ– “विद्यालयमा बालमैत्री शिक्षण विधि छैन र शिक्षकले आवश्यकता अनुसारको मिहिनत र विधि अपनाउँदैनन् । यस्तै मत मतान्तरबीच केही गतिविधिमा सामान्य ध्यान दिने हो भने पनि विद्यालयको अवस्थामा परिवर्तन गर्न सकिन्छ भन्ने धेरै उदाहरण पाइन्छन् । यस आलेख मार्फत सामुदायिक विद्यालयमा गर्नुपर्ने र गर्न सकिने केही गतिविधिबारे चर्चा गर्ने जमर्को गरेको छु ।
प्रार्थना सभा सबै विद्यार्थी विद्यालयमा एकै ठाउँमा भेला भएर गरिने पहिलो काम हो । यसमा हल्का शारीरिक व्यायाम पश्चात महत्त्वपूर्ण सूचनाहरू प्रवाह गर्ने र हरेक दिन तीन वा चार विद्यार्थीलाई कुनै एक विषयमा बढीमा पाँच मिनेटभित्र आफ्नो मन्तव्य राख्न लगाउने र विद्यार्थीले गर्ने प्रवचनमा हाम्रा राम्रा संस्कृति, चालचलन, हटाउनुपर्ने हाम्रा नराम्रा अभ्यास, बानीव्यहोरा, विश्व चर्चित व्यक्तित्वहरू, वन वातावरण, पर्यटन, उद्योग, समृद्धि, कृषि आदि इत्यादि विषयमा घरमा तयार भई आएर सबै सामु भन्न लगाउने । यसो गर्दा त्यसमा भाग लिने बालबालिकाले ठूलो समूहको अगाडि धक नमानी बोल्न सक्ने वातावरण बन्छ । यसका साथै एकले प्रस्तुत गरेको विषयवस्तु बाँकी सबै समूहका सहभागिले थाहा पाउँछन् । यसले बालबालिकाको व्यक्तिगत क्षमता अभिवृद्धिमा सहयोग पुर्याउँछ ।
विद्यार्थीको सिकाई वातावरणमा सहयोग पुग्ने गरी हाजिरी गर्ने तरिकामा परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ । धेरै विद्यालयमा कक्षा हाजिरी गर्दा शिक्षकले रोल नम्बर वा नाम भन्ने र जवाफमा विद्यार्थीले ‘यस सर’ वा ‘यस मेडम’ वा ‘हाजिर सर’ भन्ने चलन छ । यसलाई बदलेर आफ्नो रोल नम्बर वा नामको पालामा यस सर वा यस मेडम भन्नुको सट्टा शिक्षकले बालबालिकाको नाम उपस्थितिका लागि बोलाउने र विद्यार्थीलाई अघिल्ला दिनमा पढेका पाठबारे शब्द, वाक्य, ठाउँ, उद्योग, प्रतिष्ठित व्यक्ति, जीव, जनावर, बार महिना, जिल्ला, प्रदेश, स्थानीय तह, महादेश, खनिज पदार्थ तथा अंग्रेजी विषयको सन्दर्भमा हिज्जे सहितका शब्द भन्न लगाएर हाजिरी गर्न सकिन्छ । यसो गर्दा बालबालिकामा अघिल्लो दिन पढाएको कुरा पढ्ने र साथीसाथीबीच स्वच्छ प्रतिष्पर्धाको विकास हुने र आफूले नजानेको कुरा साथीभाइले भनेको सुनेर सिक्न सक्ने वातावरण बन्छ । कतिपय विद्यालयले यस्तो गरेको पनि पाइन्छ ।
विद्यालयमा पुस्तकालयको व्यवस्थापन गर्ने अनेकौं तरिका हुन्छन् । बाल क्लवको अगुवाईमा बाल पुस्तकालयको अभियान चलाउने र यसका लागि सबै अभिभावकसँग एकदुई पुस्तक उपहार दिन अनुरोध गर्ने । दोस्रो, विभिन्न पुस्तक पसलसँग पुस्तक सहयोग माग गर्ने । तेस्रो, विभिन्न कार्यलय, संघसंस्थामा उनीहरूसँग भएका प्रकाशनहरू संकलन गरी पुस्तकालयमा राख्ने । पुस्तककालयमा नै सहयोग गर्ने संस्थाहरूको खोजी गरी सहयोग लिने । यसो गर्दा कम लागतमा हरेक विद्यालयमा सानो सानो पुस्तकालय तयार गर्न सकिन्छ ।
बालबालिकालाई परियोजना कार्यमार्फत व्यवहारिक ज्ञानबृद्धिका विभिन्न गतिविधि हुन सक्छन् । समय–समयमा बाबालिकालाई विद्यालय वरिपरिको समुदायमा अवलोकन गराउने र समुदायमा रहेका विभिन्न विषयको संकलन गर्ने र त्यसको विवरण तयार गर्न लगाउन सकिन्छ । जस्तै, कुनै एक समुदायमा ज्येष्ठ नागरिको अवस्था, बालबालिकाको अवस्था, गर्भवती तथा सुत्केरीको अवस्था, परम्परागत रूपले चलिआएका राम्रा र नराम्रा अभ्यासहरू, उद्योग, कलकारखाना, साक्षर र असाक्षरहरूको तथ्यांक आदिबारे प्रतिवेदन तथा प्रस्तुति तयार गर्न लगाउने । यसले बालबालिकालाई सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक क्षेत्रको ज्ञान अभिबृद्धि गर्ने र तथ्यांक संकलन गरी प्रस्तुति गर्ने सीप बृद्धि गर्न सहयो पुर्याउँछ ।
धेरैजसो सामुदायिक विद्यालयसँग जमिनको क्षेत्रफल ठिकठिकै अवस्था रहेको देखिन्छ । तर, कुनै पनि विद्यालयले फूलवारी, बगैंचा, करेसाबारी तयार गरेको देखिदैन । साताको एक दिन मात्र यसमा ध्यान दिने हो भने बालबालिकाहरूले त्यसमा सहभागी भई व्यवहारिक ज्ञान आर्जन गर्ने र विद्यालय परिसरलाई सुन्दर बनाउन सहयोग पुग्ने छ ।
विद्यालयले विद्यालयको सेवा क्षेत्रभरीको घरधुरी तथ्यांक संकलन गर्ने त्यसको विवरण तयार गर्ने यस्तो विवरणमा कृषिमा संलग्न रहेका तथा डकर्मी, सिकर्मी, व्यापारी, जागिर खाने व्यक्ति, सहित विभिन्न पेसाव्यवसायमा संलग्न रहेकाहरूको विवरण सहितको स्थिति विवरण विद्यालयसँग रहने हो भने समयसमयमा कुनै एक समूहसँग अन्तरक्रिया गर्ने र विद्यालयलाई त्यस समूहले गर्न सक्ने योगदानको प्रतिवद्धता लिन सहज हुन्छ ।
सामुदायिक विद्यालयमा सबैभन्दा चुनौतिको विषय भनेको अभिभावकको संलग्नता र परिचालन हो । यसमा विद्यालयले प्राथमिकताका साथ आमा तथा बाबु समूह निर्माण गरी समय समयमा अन्तरक्रिया गर्न सक्दछ । यसले विद्यालयको स्थिति, बालबालिकाको वर्तमान अवस्था आदिलबारे अभिभावकलाई जानकारी गराउने र अभिभावकबाट पृष्ठपोषण लिई अघि बढ्न सहज हुन्छ ।
यस्ता खालका अरू पनि थुप्रै सानातिना गतिविधि गर्न सकिन्छ । जसले सामुदायिक विद्यालयको वर्तमान अवस्थामा फेरबदल गर्दै विश्वासिलो वातावरण तयार गर्न सम्भव छ । एकपटक हामी सबै सरोकारवाला यस विषयमा सोचौं र सामुदायिक विद्यालयको सुदृढीकरणमा हातेमालो गरौं ।
